Күзел күштүгде, кандыг-даа бергелерни ажып чорааш, чедип ап болур. Ооң бадыткалы, Сүт-Хөлдүң Суг-Аксы чурттуг Бадма Делгер-оол стюардесса болуксаан күзелин чедип алыр дээш, өске күрүнеге четкеш, ооң дылын удур өөренип алгаш, бо чылын Моолдуң күрүнениң национал университединиң авиация салбырын дооскаш, “борт үдекчизи” (стюардесса) мергежилди чедип алган.
Дээди эртемниг, беш дылга арыг чугаалаар (орус, тыва, моол, англи, көрей) тыва стюардесса кыс-биле ужурашкаш, номчукчуларга бодун таныштырып, канчаар өөренип турганының дугайында чугаалап бээрин дилээн бис:
— Мен ада-ием Чайырмаа, Руслан Делгер-оолдарның дөрт ажы-төлүнүң (ийи оол, ийи кыс) улуг уруу мен. Авамның ук-төөгүзү Сүт-Хөлден. Ол Социал камгаладылга фондузунуң Тывада эргелелиниң Сүт-Хөлде салбырында ажылдап турар. Ачам Мөңгүн-Тайганың Мөген-Бүренден. Боду чурукчу мергежилдиг. Ооң-биле чергелештир ыяштан тыва национал дериг-херекселдер, эт-сеп база чазаар. Менден бичии эр дуңмам студент. Авам-ачам болгаш студент дуңмам тыва ча адарынга сундулуг. Бичии дуңмаларым бирээзи школачы, өскези уруглар сады барып турар. Бодум школаны Сүт-Хөлдүң Суг-Аксынга 2019 чылда дооскан мен.
Бичиимде “Экипаж” деп уран-чечен фильмни көргеш, стюардессаларны дыка чарашсынган мен. Ол мергежилдиң кижилери каяа-даа чедип кааптар, дыка солун-дур аа, деп бодап турумда, стюардесса болуксаар күзел оттуп келген. Ынчалза-даа дурт-сыным шала чавыс болганындан ол сонуургалым чоорту өжүп калган.
ШЫН ШИЛИЛГЕДЕН КЕЛИР ҮЕ ХАМААРЖЫР
Школа соонда туризм талазы-биле мергежил шилип алыр деп шиитпирлээш, Тывадан дашкаар өске хоорайларже дужаап кирер дээримге, чаңгыс аай күрүне шылгалдазында (ЕГЭ) англи дыл албан турар болган. Менде ол чок. Оон Кызылдың экономика болгаш эрге-хоойлу техникумунда база ол талазы-биле өөредип турар боорга, ынаар кирип алгаш, бир дугаар курска өөренип турумда, коронавирус эгелээн. Шылгалдаларны онлайн дужаагаш, бирги курсту доозупканымда, авам интернеттен Моолда бир университетте стюардессаларны өөредир салбыр ажыттынган-дыр дээн. Ынаар шенеп көөр-дүр дээш, интернет таварыштыр авам-биле документилерни чорудуптарывыска, хүлээп алган.
Ол өөредилге чериниң негелдези ёзугаар, стюардессага өөрениксээн улустуң дурт-сыны 165 сантиметрден чавыс болбас дээн болган. Ам мээң дурт-сыным 2 сантиметр четпес – 163. Онлайн чугаалажыышкын үезинде “Ийи сантиметр ажырбас, ам-даа өзер болгай сен. Өөренип туруңда, 165 чеде бээр сен” – дээш, мени хүлээп алырынга беленин ол өөредилге чериниң башкылары чугаалаан. Ачам: “Коргунчуг аарыг тарап турар үеде Кызылга өөренгени дээре” – дээн. Авам: “Сюардесса болуру – сээң изиг күзелиң-не болгай. Шилилгени бодуң кыл” – дээрге, боданып тургаш, техникумда өөредилгем ара каггаш, Моолдуң күрүнениң национал университединче өөренир деп шиитпирлээш, кирериниң шылгалдаларын онлайн дужаагаш, бир дугаар курсту онлайн өөрендим. Чүге дээрге ол үеде коронавирус дээш кызыгаарны хаапкан турган.
Ынчан менден аңгыда, ол-ла университеттиң ужудукчу, очулдурукчу салбырларынче кирип алган өске оолдар-уруглар база бар болган. Стюардесса талазынче ийи кижи болган бис. Интернет таварыштыр шупту бир чыл харылзажып келгеш, онлайн өөренир болза, билиг чедип алдынмас дээш, шупту дугурушкаш, Моолда башкыларывыс-биле харылзашкаш, аңаа өөренирин дилээн бис. Ынчан Моолче чоруур дээш дап бээривиске, Тываның кызыгаары бисти эрттирбээн. Бурятия талазындан чоруп болур арга бар боорга, Моолдуң Тывада элчин черин таварыштыр хөй саазыннар долдуруп, виза кылдыргаш, чорупкан бис.
Улан-Удэге чедип кээривиске, бисти чедирер ийи автобус манап турган. Ынчан Моолдуң ол университединче кирип алган бистен аңгыда, Бурятиядан болгаш Якутиядан студентилер шупту чорупкан бис...
АК ХЕПТИГ УЛУС УТКУП АЛГАН
Улан-Баторга дүне келген бис. Баш бурунгаар башкыларывыстың биске чугаалап турганы езугаар, студентилерниң ниити чуртаар бажыңы өөренир черден ырак эвес болган. Ындыг-даа болза автобустан дүжүп кээривиске-ле, бисти ак хептиг улус уткуп алгаш, дезинфекциялаар дээш өске черже апарган. Оон чурттаар черивиске эккээрге, авиация талазы-биле кирген студентилер чаңгыс черге мөөңнежип, өрээлдерни таарыштыр шилип алгаш, ам-на таптыг өөренип кириптеринге белен турувуста, неделя дургузунда бисти кайнаар-даа үндүрбээн. Ол хонуктарда интернет-даа чок, шала бергедээн бис. Ада-иелеривис-биле башкыларывыс харылзажып, бисти онча-менди чедип келген деп дамчыдып кааны эки болган.
Өрээлден үнүп кээривиске-ле, коридорда ак хептиг улус бисти шыңгыы хайгаарап турду. Бир эвес даштыгаар үнер болзуңарза, дедир чандырыптар бис дээн. Бир студент чөпшээрел чок үне бээрге, ол дораан ону университеттен үндүргеш, дедир чандырыпкан. Айыылдыг чүве-дир деп билгеш, шыңгыы байдалга чагыртып, карантинни ынчаар эрттирдивис.
Моолдуң күрүне дылы анги болгаш моол дылдар. Эгезинде дыл билбес улуска дыка берге болган. Волонтёрлар дузазы-биле рубльди моол акшага орнап, телефонга симкалар, аъш-чем болгаш өске-даа чугула херек чүүлдерни оларга саттырып ап турдувус. Бир неделя карантин соонда ам-на хостуг хоорайже үнерин чөпшээрепкен.
ОЗАЛДААН ДЭЭШ КЫМЧЫЛАТКАН
Өөренип эгелей берген бис. Моолдуң ол университединиң авиация факультединде “борт үдекчизи” (стюардесса) мергежилди чаа киирген болгаш орус дыл билир башкылар чок, шупту эртемнерни чүгле моол, англи дылдарга өөредип турган. Моол дылды бир дугаар курска онлайн өөренип турган-даа болзувусса, эгезинде дыка бергедешкен бис. Башкыларывыс бисти бирги курсчулар-биле деңге моол кичээл шактарын таарыштыр көрүп тургаш, өөрениңер дээн. Кичээл үезинде лекцияларны телефонга тырттырып алгаш, интернетте очулдурукчу таварыштыр бичиилеп өөрениривиске, дыка нарын болган. Хүннүң-не моолдажып турар болза, дүрген өөренип алыр деп билгеш, ужудукчу талазында өөренип турар моол оолдар биске хоорайны таныштырар дээрге, оларны эдерип, моол дылга чугаалажырын оралдажып турдувус.
Университеттиң иштики чуруму – корум-чурум-даа, өөредилге-даа талазы-биле дыка шыңгыы болган. Кичээл үзер, озалдаар улусту дораан үндүрүптер. Бир катап бир студент лекциядан озалдап кирип келген. Башкы ол студентини бистиң мурнувуска куру-биле кымчылапкан. Бис шуут кайгай берген бис. Өске күрүне болганда, боттарының дүрүмнеринде ынчап болур болган-дыр аа деп бодаан бис. Ужудуушкунче үнер самолет каш шакта рейсче үнер дээн, чаңгыс-даа минута озалдавайн, ол шагында үнер болганда, бисти шакка чагыртып өөредип турган. Ол олчаан ол эживис-даа, өске-даа студентилер чаңгыс-даа озалдап көрбээн бис.
“БАШКЫМ” ЭЖИМ АПАРГАН
Ийи дугаар курска, февраль төнчүзүнде, студентилерниң ниити чурттаар бажыңының оюну болган. Аңаа бурят эжим бир моол оол сээң-биле таныжып алыксап турар-дыр дээн. Чүгле моол дыл өөренип алырын бодапкаш, таныжып алган бис. Ону “дыл башкызы” кылып алгаш, кады хоорай кирип, Улан-Баторнуң чараш черлеринге чедип, бир ай кады моолдап өөренгеш, бодум безин билбээн мен, бөдүүн домактарны тургузуп, чугаалап турар апарган болдум. Практика кырында моол дылды өөренири, анаа кичээл үезинде өөрениринден меңээ белен болган. Дыл өөредип турган “башкым” чоорту мени сонуургай берген. Олчаан кады эжишкилер болдувус. Бо эжимни Төмөр-Очир Наранбаатар дээр. Аравыс бир хар. Ол боду Моолдуң өске университединиң студентизи, келир чылын доозар. Ооң ада-иези Завхан аймактан. Боду ада-иезиниң үш ажы-төлүнүң ортуну. Ачазы – геолог, авазы – даараныкчы. Чайлыг үезинде чүгле меңээ эвес, кады өөренип турган эштеримге база дыка дузалажып турган кижи. Май айда ону шеригже келдире бээрге, чорупкан. Үш ай болганда, өөренип турар университединиң шериг кафедразынга улаштыр шеригни эрттирер дээш чедип келген.
КАРАНДАШ ЫЗЫРЫП АЛГАШ, ХҮЛҮМЗҮРҮҮР
Стюардессага өөредириниң мурнунда, бир дугаар эң-не кол негээр чүүлү – 100 хуу быжыг кадыкшыл. Оон аңгыда, чугааланыры дыңнаштыг, улус-биле эвилең-ээлдек болур, бодун шын алдынып билир, берге байдалдарда сүрээдээчел болбазындан эгелээш, дурт-сынны доктаамал шилгедек тудары, арын-башты шын будуп, чараш олурары, кылаштаарындан бээр хөй-ле чүүлдерге өөредип турду.
Дыка шыңгыы бир башкывыс турган. Кичээл үезинде шуптувуска карандаш ызыртып алгаш, аастың хемчээлин улгаттырбайн, чараш хүлүмзүрүгден көргүзүңер дээш, шын хүлүмзүрүүрүн өөредип турган.
Бисти өөредип турган башкыларның хөй кезии Моолдуң улуг авиакомпанияларының эң-не дээре, улуг дуржулгалыг стюардессалары болур чорду. Кандыг-даа таварылга турар. Чамдык пассажирлер каржы аажылап-даа болур, стюардессаны дажып-даа болур. Ындыг таварылгада ажынмайн, оожум ужур-чөвүн тайылбырлап бээр. Өске пассажирлер бичии-ле чүвеге хомудаачал-даа болур. Оларны база оожургадып билир, кижилерниң омак-сөөгүн кажан-даа ылгавас ужурлуг силер дээш, “Стюардесса кижи дээрге ажылдап турар авиакомпаниязының "арны" болур. Самолетта олурар пассажир бүрүзү стюардесса кандыг болдур, авиакомпанияны ынчаар үнелээр. Ол ышкаш чуртче бир дугаар кел чыдар улуска эң-не эки, чараш сеткилди көргүзер. Ылаңгыя туристер катап база Моолга чедип кээр кылдыр эки сеткилди көргүзер ” – деп, башкыларывыс чагып турду.
Ийи дугаар курстан тура стюардессаларның кедер формазын даараткаш, университетке чүгле ооң-биле өөренип турдувус. Ол форманы кеткен соонда, чажын сула салбас, салбараңнавас кылдыр борбактап алыр. Амы-хууда арыг-силиг чорукче башкылар дыка кичээнгей салыр турган.
ПРАКТИКАЛАП БААРГА, ХҮЛЭЭВЭЭН
Үш дугаар курс соонда Тывага чанып келгеш, практика эртери-биле “Тыва Авиага” чедип кээримге, ооң мурнунда чылдарда стюардессалап чораан Светлана деп хамааты кижиге кожуп каан. Моол башкыларның лекция үезинде чугаалап турган чүүлдерин ол кончуг таптыг самолет иштинге көргүзүп тургаш, айтып берген. Дыка хөй чүүлдерни билип алган мен. Күзүн Моолга өөренип чедип келгеш, 45 арын долдур канчаар практика эрткенимни бижээш, дужааган мен. Өске өөрлерим практика эртпээн болган. Моолда чеже-даа авиакомпаниялар хөй болза, практикалап баарга, оларны хүлээвээн болган.
Үш дугаар курстан тура өөредилге үезинде Моолдуң улуг авиакомпанияларынга бисти чедирип, аэропорттар-биле таныштырып, инженер кижиниң ажылындан эгелээш, самолет ужуп үнеринге чедир кандыг белеткел эртерин шуптузун көргүзүп турду. Рейстер мурнунда албан брифинг болур. Аңаа стюардессаларны хуваар, микрофонга чугааланыр кижи бир аңгы, салон иштинге ажылдаар улус бир аңгы болур. Чогум бисти чаңгыс-даа ужудуушкунга киириштирбээн. Кажан ажылдап кирип алырыңарга, чүгле ынчан ужудуушкунче чөпшээрээр деп, башкыларывыс чугаалап турду.
КӨРЕЯЖЕ АВИАРЕЙСТЕ ТЫВА СТЮАРДЕССА
Ынчалдыр дөрт чыл өөренгеш, бо чылын дооскаш, эжим эдертип алгаш, Тывада чедип келдивис. Боттарывыстың аажы-чаңывысты эки билчип алыр дээш, дөрт дугаар курска аңгы квартира хөлезилеп кады чурттап турдувус. Боду күдээ болуксаан күзелин илередирге, бир дугаар Тывага кыжын келген кижи. Ада-ием күдээзин эки хүлээп алдылар. Ооң ада-иези база мени көрүксеп турар. Күзүн Моолга баргаш, кайы авиакомпания хүлээп алыр-дыр, баштай ажылга тургустунуп алыр. Шуудай бергеш, оон өг-бүле тудар дугайында чугаалажыр деп планнаан бис. Боду Тывага чурттаксаар кижи болду. Бойдузун дыка магадаан. Маңаа чурттаар дээрге, меңээ стюардесса ажыл тывылбас ышкажыл. Моолда делегейниң кайы-даа булуңунче ужудуп турар авиакомпаниялар хөй.
Тывадан кады стюардесса талазынче кирген эжим, очулдурукчу салбырынче шилчиттирип алган. Бир дугаар курска 30 ажыг кижи өөренип кирдивис, олардан 8 кижи доостувус. Мээң соомда ол-ла университеттиң ийиги курузунда бир тыва уруг өөренип турар. База бир тыва стюардесса ол болур. Амдыызында “Аэрофлот” авиакомпанияда бир тыва уруг бар деп билир мен, ол-ла. Оон өске ажылдап турар тыва стюардессалар дугайында дыңнаваан мен.
Ажылдай берзимзе, делегейниң кайы-даа булуңунга чорааш, Тыва чуртумнуң адын бедик тудар дээш, кызып ажылдаар мен. Бо хүнде күзелим Көреяже рейстерге ажылдаксаар-дыр мен. Үе көргүзе бээр.
Чаа школа дооскан, мергежил шилип чадап турар уругларга, изиг күзелиңер силерни кайнаар эдертир-дир, бергелерге торулбайн, ону чедип алыр дээш кызар болзуңарза, чүү-даа доктар болбас деп чугаалаксаар-дыр мен.
Карина МОНГУШ.
Чуруктарны маадырның хууда архивинден алган.
“Шын” №51 2024 чылдың июль 10