Суггарылга четкилерин чаартыр.

Тываның агаар-бойдузунуң байдалы каңдаачал болгаш, тараа, ногаа тарып өстүреринге ындыг-ла кончуг таарымчалыг эвес. Ону 2022 чылда каңдаашкын бадыткаан. Республикада тараа шөлдериниң барык чартык кезии хирези эрткен чайын каңдаашкынга таварышкан, агаар-бойдустуң чаъс-чайыынга идегээр деп чүвениң кедизи чок дээрзин көргүскен. Ынчангаш республикада бар суггарылга четкилериниң септелгезинче шыңгыы кичээнгейни салырын, бо ажылды 2022 чылдың күстен улам дүргедедирин Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Көдээ ажыл-агый яамызындан болгаш кожуун, суму эрге-чагыргаларындан негээн.

Суггарылга четкилерин, араттарның бугаларын шуут-ла ажыглал чок кагган бис деп чугаалап болбас. Тараажы фермерлер, хууда ажыл-агыйлыг кижилер демнежип, боттарының акша-хөреңгизи болгаш күжү-биле суггарылга четкилерин болгаш арат бугаларны септеп, ажыглап турарының чижектери бар.

“Найырал” совхоз 1990 чылдарда сандарап дүжерге-даа, Аймыырлыг биле Терезин суггарылга системалары шуут-ла кагдынмаан. Ажыл-агыйжы кижилер демнежип алгаш, сугну шөлдерже аксып үндүрүп, суггарылганы чорудуп, сигенни мал чеминге ажаап ап, тарааны үрезин чедер шаа-биле тарып өстүрүп келгеннер. Чаа-Хөл хемден Аймыырлыг биле Терезин ховуларда тараа болгаш сиген шөлдеринче аксып үндүрген суг 2022 чылдың каңдаашкынныг чайында шору дүжүттүң магадылалы болган. Чаа-Хөл кожуунда тараа шөлдериниң ниити хемчээлиниң 88 хуузу суггаттыг. Бо дээрге республикада эң-не бедик көргүзүг.

Бии-Хем кожуунда тараажы Андрей Бородкин бодунуң амы-хууда ажыл-херээн суггарылга четкизин септээринден эгелээн, Туранның суггарылга четкизин септээн. Суггаттыг шөлдерден багай эвес тараа дүжүдүн бо күзүн ажаап алган.

Могай суггарылга четкизин чаартып септээринге бодунуң акша-төгериин тус черниң тараажызы Аяс Тюлюш киириштирген. Суггаттыг черге эки дүжүттүг тарааны-даа, мал чемин-даа каңдаашкынныг чайларда безин ажаап өстүрүп алырының магадылалы бар деп тараажы санап турар.

Бии-Хем кожууннуң девискээринде дөрт суггарылга четкизи бар. Туран, Малиновка болгаш Могай суггарылга четкизиниң эрге-байдал документилерин тургускан. “Агроүлетпүр комплекизиниң продукциязының экспорту” национал төлевилелдиң акшаландырыышкыны-биле Туран суггарылга четкизин 2020 чылда септеп дооскан. Суггарылга четкилерин септээринге акша-төгерик чок берге үеде Могай суггарылга четкизи кагдынып, изиг-соок, чаъс-чайыктан үрелген, ооң чамдык дериг-херекселин үптеп оорлаан. Ынчангаш ооң суг аксып үндүрер бажын, бугаларын 2021 чылдың чайын “Агроүлетпүр комплекизиниң продукциязының экспорту” национал төлевилелдиң акшаландырыышкыны-биле катап септээн. Ооң гидротехниктиг дериг-херекселин шуптузун чаарткан, буга унунда даш, дой-довуракты аштаан.

ССРЭ буступ дүжүп, республикага көдээ ажыл-агый сандараанындан суггарылга четкилери база ажыглалдан үнгеш, үр үе дургузунда хереглел чок чыткаш, үрелип баксырааан. Ынчалза-даа оларны септеп, ажыглалга катап киирериниң аргазы бар. Республиканың тараа болгаш ногаа шөлдеринде суггарылга четкилерин септээр база ажыглаарының айтырыы 2014 чылда көдүрлүп эгелээн. Таңды кожуунда Дүрген, Чеди-Хөл кожуунда Элегес суггарылга четкилерин федералдыг өнчүже шилчидер, оларны септээр дугайында шиитпирни ынчан Россияның Көдээ ажыл-агый яамызының мелиорация департаментизи хүлээп алган.

2014–2016 чылдардан эгелээш республиканың девискээринде улуг суггарылга системаларын федералдыг өнчүже шилчидер, биче хемчээлдиг суггарылга четкилерин республиканың, кожууннарның, сумуларның болгаш көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелериниң мөөңнеп чыгган акшазы-биле септээр ажыл элээн шуудаан. Амгы үеде Тываның хову-шөлдеринде 49 суггарылга системазы бар, оларның 8-и федералдыг өнчүге хамааржыр.

ДОКУМЕНТИЛЕР ЧЕТЧЕЛЕЛИ

Республиканың суггарылга системаларын септээринге херек акша-хөреңгини федералдыг бюджеттен үндүрүп алырының бир аргазы – “Агроүлетпүр комплекизиниң продукциязының экспорту” национал төлевилелге киржири. Ооң негелделериниң бирээзи – суггарылга объектилериниң эрге-байдалының документилериниң бар болуру. 1990 чылдарда совет экономиктиг система сандарап дүшкени-биле бистиң регионда база суггарылга четкилери эрге-байдал статузун чидиргеннер. Ынчангаш суггарылга системаларының документилерин катап тургузар, оларны юридиктиг эрге-байдалдыг кижилерге болгаш бүдүрүлгелерге быжыглаар ажылды 2020 чылда эгелээн.

Эрткен чазын хову ажылдарынга белеткелди сайгарып чугаалашкан хурал үезинде Тыва Республиканың өнчүзү деп санадып турар 41 суггарылга системаларының эрге-байдалын тодарадып доктаадыр документилерни тургузар талазы-биле ажылдарны дүргедедип доозар айтыышкынны Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг муниципалитеттерниң удуртулгаларынга берген. Республикада бар суггарылга четкилериниң чүгле он тозунуң эрге-байдалдарының документилерин долузу-биле тургускан. Чүгле Бай-Тайга кожууннуң администрациязы бодунуң девискээринде суггарылга системаларының эрге-байдал документилерин долузу-биле тургускан болуп турар. Олар дээрге Бай-Тал, Эдер-Куй, Адыр-Мажалык, Шуй болгаш Базарак суггарылга системалары.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг 2021 чылдың чайын Сүт-Хөл кожуунну кезип чоруурга, “Саян” кооперативтиң 200 га шөлде тарып өстүрүп турар тараазы суггат чок арткан болган. Ооң чылдагааны – суггарылга системазы ажыглал чок турганы. “Ак” суггарылга системазы чүге ажыглал чогун Владислав Ховалыг сайгарып тура, ооң эрге-байдал документилерин дарый тургузуп, продукция бүдүрүкчүзүнге быжыглаарын тус чер администрациязынга сүмелээн. Чогум-на ынчан суггарылга четкилериниң ээзи тодараттынып, федералдыг төптен акша-хөреңгини ол ап, суггарылга системазын септеп, ону ажыглаар аргалыг апаар. Бо таварылга суггарылга системаларының эрге-байдал документилерин тургузар ажыл 2021 чылга чедир маажым чоруп келгениниң херечизи.

Суггарылга системаларының документилерин катап тургузар, оларны юридиктиг эрге-байдалдыг кижилерге болгаш бүдүрүлгелерге быжыглаар ажыл 2022 чылда доозулган турар ужурлуг.

2023 чылда федералдыг акша-хөреңгини суггарылга системаларының септелгезинге хаара тудар дээш, оларның эрге-байдал документилерин бо чылдың март 25-ке чедир бүрүнү-биле ажылдап кылыр даалганы Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг муниципалитеттерниң удуртукчуларынга берген болгай.

Суггарылга четки бүрүзүн кайы-бир юридиктиг эрге-байдалдыг субъектиге быжыглаарга, ынчан ооң ажыглалы-даа, эдилели-даа экижиири чугаажок.

Шаңгыр-оол МОҢГУШ.