Совет үеде колхозтар, совхозтарның тараа болгаш ногаа шөлдеринге суггарылга системаларын тудуп, улуг хемчээлдиг шөлдерге багай эвес дүжүттү ажаап алыр аргалыг турган. ССРЭ буступ дүжүп, республикага көдээ ажыл-агый сандараанындан суггарылга системалары база ажыглалдан үнгеш, үр үе дургузунда хереглел чок тургаш, үрелип баксыраан.
Суггарылга четкилери шуут-ла ажыглал чок кагдынган деп чугаалап болбас. Тараажы фермерлер, хууда ажыл-агыйлыг кижилер демнежип, боттарының акша-хөреңгизи болгаш күжү-биле суггарылга четкилерин болгаш арат бугаларны септеп, ажыглап турарының чижектери бар.
“Найырал” совхоз 1990 чылдарда сандарап дүжерге-даа, Аймыырлыг биле Терезин суггарылга системалары шуут-ла кагдынмаан. Ажыл-агыйжы кижилер демнежип алгаш, сугну шөлдерже аксып үндүрүп, суггарылганы чорудуп, сигенни мал чеминге ажаап ап, тарааны үрезин чедер шаа-биле тарып өстүрүп келгеннер.
Бии-Хем кожуунда тараажы Андрей Бородкин бодунуң амы-хууда ажыл-херээн суггарылга четкизин септээринден эгелээн, Туранның суггарылга четкизин септээн.
Могай суггарылга четкизин чаартып септээринге бодунуң акша-төгериин тус черниң тараажызы Аяс Тюлюш киириштирген.
Тываның хову-шөлдеринде 49 суггарылга системазы бар. Республиканың суггарылга системаларын септээринге херек акша-хөреңгини федералдыг бюджеттен үндүрүп алырының бир аргазы – “Агроүлетпүр комплекизиниң продукциязының экспорту”, “Мелиорация” дээш өске-даа федералдыг төлевилелдерге киржири. Ооң негелделериниң бирээзи -- суггарылга объектилериниң эрге-байдалының документилериниң бар болуру. Тыва Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызының 2020 чылда дыңнадыглары-биле алырга, 1990 чылдарда совет экономиктиг система сандарап дүшкени-биле бистиң регионда база суггарылга системалары эрге-байдал статузун чидиргеннер. Ынчангаш суггарылга системаларының документилерин катап тургузар, оларны юридиктиг эрге-байдалдыг кижилерге болгаш бүдүрүлгелерге быжыглаар ажылды 2021 чылда эгелээн. Ону Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг республиканың бирги удуртукчузу албан-дужаалга ажылдай бергени чылда-ла совет үеде туттунган суггарылга системаларын септээринче, суггаттыг шөлдерге культур-техниктиг ажылдарны чорудуп, аңаа мал чеминге белеткээр оът-сигенниң дүжүткүрүн бедидеринче кичээнгейни угландырган. Республикада суггарылга системаларының материал-техниктиг байдалын сайгарып көөр, оларны септээр, ажыглалга киирер талазы-биле хемчеглерни саналдап киирер тускай комиссияны Тываның Баштыңының даалгазы-биле тургускан. Республикада суггарылга системаларының эрге-байдалын тодарадып доктаадыр документилерни тургузар талазы-биле ажылдарны дүргедедип доозар айтыышкынны Владислав Ховалыг 2022 чылда муниципалитеттерниң удуртулгаларынга берген.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның даалгазы-биле республикада дөртен ажыг санныг суггарылга системаларының хоойлу ёзугаар эрге-байдал документилерин тургускан соонда, суггарылга системаларын канчаар септээр дугайында саналдарны Тываның Чазаанга республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы киирген. Мурнады септээрин саналдаан суггарылга системаларының аразында Таңды болгаш Чеди-Хөл кожууннарның девискээринде Мажаалык, Кочетов болгаш Элегес суггарылга четкилери бар.
Элегес суггарылга системазының төөгүзү мындыг. Ону Тыва Арат Республика үезинде-ле казып үндүрүп, тудуп дооскан. Бодунуң турар чериниң аайы-биле Таңды сынның тайгазындан агып баткан суу хөй, сугну аксып үндүрүп алыры болгаш ховуларже аксып бадырары-даа эптиг. Ынчангаш Тыва Арат Республика үезинде-ле ол байдалды кичээнгейге ап, Элегес хемден суг аксып үндүрер улуг буганың бажын Чал-Кежиг суурнуң үстүү талазында туруг баарынга туткаш, Элегес шынаазының артыы талазында дагларны белдеди буганы казып бадыргаш, Элегес хемче киир казыпкан. Бо суггарылга бугазының бажынга улуг эвес гидроэлектростанцияны туткаш, Чал-Кежиг, Элегес, Суг-Бажы (амгы Кочетов) суурларны электри чырыы-биле хандырып турган. Таңды сынындан агып баткан Элегес хемниң суу ГЭС-ти-даа ажылдадырынга, Элегес суггарылга системазынга-даа четчир болган. Чүге дээрге ГЭС-тен өрү кым-даа, чүү-даа Элегес хемниң суун улуг хемчээлдиг ажыглавайн турган. Чал-Кежигге туттунган ГЭС-тиң даш бажыңы, плотиназы бо үеге чедир бүдүн-бүрүн арткан болгаш, Элегес суггарылга системазының бажын тударынга база ону ажыглаан.
ТАР үезинде “Элегес” күрүне эконому ажыл-агыйның, совет үеде Тока аттыг совхозтуң тараа болгаш ногаа шөлдерин ол бугадан арыктар дамчыштыр аксып үндүрген суг-биле суггарып, бедик дүжүттү ажаап ап турган. 1970 чылдарда Элегес суггарылга системазын бүрүнү-биле делгемчиди чаартып, демир-бетон суггарылга системазы кылдыр эде туткан. Тока аттыг совхоз буступ дүшкен соонда, Элегес суггарылга системазын септеп-селип ажыглаар ажыл-агый чок болганы-биле, чоорту улуг хемчээлдиг ажыглалдан үнген. Суггаттыг шөлдер мал одары апарып, ону чашпан, ыяштар дуй үнген.
Элегес суггарылга системазының чаартылгазын 2024 чылда «Мелиорация» федералдыг национал программаның акшаландырыышкыны-биле эгелээн. Аңаа чарыгдаан 32 сая рубль акшаның чартык хирезин Тываның бюджединден үндүрген. 2025 чылда бо суггарылга системазының чаартылгазы доозулган. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Чеди-Хөл кожуунга ажыл-херекчи сургакчылаашкынга чорааш, Элегес суггарылга системазын канчаар чаартканын хынап көрген. “Суггарылга системазының чаартылгазы доозулган, 700 га шөлдү суггарар арга бар. Ол шөлдүң хемчээлин 2 муң га чедир алгыдар сорулга салдынган. Чал-Кежиг, Элегес суурларның чурттакчылары суггаттыг шөлдерге сигенни, ногааны көвүдедир тарып өстүрүп болур байдал тургустунган” – деп, Владислав Ховалыг интернетте бодунуң блогунга демдеглээн.
Кызыл хоорайның чурттакчыларын эът, сүт болгаш ногаа-биле хандырар агроүлетпүр куржаан найысылалды долгандыр тургузар деп Тыва Республиканың Чазааның планы бар болгай. Ол куржагның бир кезии Элегес девискээри бооп болур. Чүге дээрге Кызылдан Элегеске чедир чазаглыг орук бар, бо орукка чорууру бир шак-ла хире. А кол-ла чүүл – Элегеске ногаа, эът, сүт бүдүрүлгезин организастап болурунуң аргазы тыптып келгени.
Совет үеде суггаттыг шөлдерге суггарылга ажылдарын тракторларга тургускан чаштырып суггарар дериг-херекселдер-биле, харын-даа мырыңай хүүректер-биле аксып суггарар арга-биле чорудуп турган. Хүүректер-биле аксып суггарары черниң хөрзүнүн үрегдээр, тракторлар-биле чаштырып суггарарынга хөй кывар-чаар материалдар үнер, “Фрегаттар"-биле чаашкынналдырып суггарарынга хөй электри энергиязы чарыгдаттынар деп экономистер санап, суггарылга карылгалыг деп-даа түңнелдерни үндүрүп турганнар.
Амгы үеде машина-техника дыка сайзыраан. Мурнакчы технологияларны суггарылгага ажыглаарының үлегер-чижектери Тывада безин бар. Таңдыда тараажы Михаил Санниковтуң Дүрген суур чоогунда шөлүнге чаашкынналдырып суггарар машинаны Новосибирск хоорайда “Технопромторг” компания тургускан. Бо машина бир долгангаш, 47 га шөлдү суггарып кааптар, аңаа 6 киловатт электроэнергияны чарыгдаар. Машинаның ажылын ырактан телефон дамчыштыр башкарып хайгаарап болур.
Кызыл кожууннуң Кара-Хаакта ногаа тарып өстүрүп турар фермер Геннадий Ким ногааны дамдыладып суггарар системаны бурунгу чылын-на тургускан.
Ажыглалга катап киирген Элегес суггарылга системазынга суггарылганың бедик технологияларын ажыглаары чугаажок болбайн аан.
Сөөлгү дөрт чылдарның дургузунда Тываның девискээринге агаар-бойдус аажок кааңдаашкынныг болган – эң ылаңгыя 2025 чылда. Ынчангаш мал чеминге ажыглаары-биле кезип белеткеп алыр оът-сигенни, ногаа аймаан суггаттыг шөлдерге тарып өстүргени кедилиг дээрзин агаар-бойдустуг кааңдаашкыны көргүзе берген.
Ш. Күжүгет.
Чуруктарны интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №35 2005 чылдың сентябрь 11