Совет үеде колхозтар, совхозтарның тараа болгаш ногаа шөлдеринге суггарылга системаларын тудуп, улуг хемчээлдиг шөлдерге багай эвес дүжүттү ажаап алыр аргалыг турган. ССРЭ буступ дүжүп, республикага көдээ ажыл-агый сандараанындан суггарылга системалары база ажыглалдан үнгеш, үр үе дургузунда хереглел чок чыткаш, үрелип баксыраан.
Суггарылга четкилерин, араттарның бугаларын шуут-ла ажыглал чок кагдынган деп чугаалап болбас. Тараажы фермерлер, хууда ажыл-агыйлыг кижилер демнежип, боттарының акша-хөреңгизи болгаш күжү-биле суггарылга четкилерин болгаш арат бугаларны септеп, ажыглап турарының чижектери бар. Чижээлээрге, “Найырал” совхоз 1990 чылдарда сандарап дүжерге-даа, Аймыырлыг биле Терезин суггарылга системалары шуут-ла кагдынмаан. Ажыл-агыйжы кижилер демнежип алгаш, сугну шөлдерже аксып үндүрүп, суггарылганы чорудуп, сигенни мал чеминге ажаап ап, тарааны үрезин чедер шаа-биле тарып өстүрүп келгеннер. Бии-Хем кожуунда тараажы Андрей Бородкин бодунуң амы-хууда ажыл-херээн Туранның суггарылга четкизин септээринден эгелээн. Могай суггарылга системазын чаартыр септээринге бодунуң акша-төгериин тус черниң тараажызы Аяс Тюлюш киириштирген.
Владислав Ховалыг Тываның Баштыңы албан-дужаалга 2021 чылда ажылдай бергеш, совет үеде туттунган суггарылга системаларын септээринче, суггаттыг шөлдерге культур-техниктиг ажылдарны чорудуп, аңаа мал чеминге белеткээр оът-сигенниң дүжүткүрүн бедидеринче кичээнгейни угландырган. Республикада суггарылга системаларының материал-техниктиг байдалын сайгарып көөр, оларны септээр, ажыглалга киирер талазы-биле хемчеглерни саналдап киирер тускай комиссияны Тываның Баштыңының даалгазы-биле тургускан. Республикада суггарылга системаларының эрге-байдалын тодарадып доктаадыр документилерни тургузар талазы-биле ажылдарны дүргедедип доозар айтыышкынны Владислав Ховалыг 2022 чылда муниципалитеттерниң удуртулгаларынга берген. Суггарылга системаларының эрге-байдал документилерин тургускан соонда, продукция бүдүрүкчүлеринге быжыглаарын тус чер чагыргаларынга сүмелээн. Чогум-на ынчан суггарылга системазының ээзи тодараттынып, федералдыг төптен акша-хөреңгини ол ап, суггарылга системазын септеп, ону ажыглаар аргалыг апаар.
Россияның бүгү девискээринге 13 миллион га черни суггаттыг болдурары – чурттуң көдээ ажыл-агый адырында кол сорулгаларның бирээзи. Ону боттандырарының күрүне программазын ажылдап кылган, Россия Федерациязының Чазааның тускай доктаалы-биле ол программаны күштүг болдуруп бадылаан. Сиген болгаш тараа шөлдерин суггатчыдарының программазында эрги суггарылга системаларын септээри, чаа системаларны тудары база көрдүнген. Бо программалар-биле чергелештир сиген болгаш тараа шөлдериниң шынарын экижидери-биле культур-техниктиг ажылдарны чорударының программалары база бар. Регионнар боттарының суггарылга программаларын ажылдап кылып, оларны камгалап, сиген, тараа шөлдериниң хөрзүнүн экижидеринге херек акша-хөреңгини акшаландырыышкынның федералдыг дөстеринден үндүрүп ап болурунуң аргалары бар. Оларның бирээзи республиканың суггарылга системаларын септээринге херек акша-хөреңгини федералдыг бюджеттен үндүрүп алырының бир аргазы — “Агроүлетпүр комплекизиниң продукциязының экспорту” национал төлевилелге киржири.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның даалгазы-биле республикада дөртен ажыг санныг суггарылга системаларының хоойлу ёзугаар эрге-байдал документилерин тургускан соонда, суггарылга системаларын канчаар септээр дугайында саналдарны Тываның Чазаанга республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы киирген. Мурнады септээрин саналдаан суггарылга системаларының аразында Таңды болгаш Чеди-Хөл кожууннарның девискээринде Мажаалык, Кочетов болгаш Элегес суггарылга четкилери бар.
Херек кырында септеттинген суггарылга четкилери база барын демдеглээри артык эвес. Чижээлээрге, Могай суггарылга системазының суг аксып үндүрер бажын, бугаларын 2021 чылдың чайын “Агроүлетпүр комплекизиниң продукциязының экспорту” национал төлевилелдиң акшаландырыышкыны-биле катап септээн. Ооң гидротехниктиг дериг-херекселин чаарткан, буга унунда даш, дой-довуракты аштаан. Ооң суу-биле 400 гектар тараа шөлүн суггарып болур.
“Агроүлетпүр комплекизиниң продукциязының экспорту” федералдыг национал төлевилелге 2023 чылда киириштирери-биле, Тывадан ийи арат тараажының суггарылга системаларлыг шөлдерге культур-техниктиг ажылдарны чорудар талазы-биле төлевилелдерин Россия Федерациязының Көдээ ажыл-агый яамызының тускай комиссиязы шилип алган. Олар дээрге Бии-Хем кожууннуң Тарлаг сумуда “Малиновка”, Чаа-Хөл кожууннуң Чаа-Хөл сумуда “Терезин” суггарылга системаларында шөлдерни тарааны болгаш тарымал сигенни тарып өстүреринге белеткээр талазы-биле Айдың Соскал биле Орлан Балчийниң төлевилелдери-дир. Культур-техниктиг ажылдарны чорударынга херек акшаның чартыын азы 50 хуузун федералдыг бюджеттен тускайлап бээри, арткан 50 хуузун төлевилелди саналдап киирген тараажылар боттарының акша-хөреңгизи-биле дуглаары — “Агроүлетпүр комплекизиниң продукциязының экспорту” федералдыг национал төлевилелдиң негелделери.
“Малиновка” суггарылга системазының септелгези доозулган дугайында медээ чоокта чаа Көдээ ажыл-агый яамызының интернетте арынында көстүп келген.
Бии-Хем кожууннуң девискээринде дөрт суггарылга четкизи бар. Оларның шуптузун 2024 чылда септеп доозарын планнаан.
Федералдыг төп регионнарда суггарылга системаларының септелгезинге болгаш тудуунга деткимчени күштелдирери-биле, 535,5 миллион рубль акшаны 2023 чылда немей үндүрериниң дугайында айтыышкынны Россия Федерациязының Чазааның Даргазы Михаил Мишустин берген. Ол айтыышкын ёзугаар Тываның көдээ ажыл-агыйының мелиорация ажылдарынга 8 миллион рубль акшаны тускайлап берген деп медээ массалыг информация чепсектеринге эрткен чылда көзүлген. Ол акшаны Тывада суггарылга системаларын септээринге база тударынга, суггаттыг шөлдерниң хөрзүнүнүң шынарын экижидери-биле культур-техниктиг ажылдарны чорударынга ажыглаар деп Республиканың көдээ ажыл-агый яамызының харыысалгалыг ажылдакчылары дыңнатканнар. Бо-ла яамының медээлери ёзугаар алырга, 2024 чылда Барыын-Хемчикте "Шекпээр", Бии-Хемде "Малиновка", Каа-Хем кожуунда "Бүрен-Хем", Чеди-Хөл кожуунда "Элегес" суггарылга системаларында гидромелиорация ажылдарын чорудуп турар.
Ш. МОҢГУШ.
Чуруктарны социал четкилерден хоолгалаан.
"Шын" №61 2024 чылдың август 14