Тывалар шаандан тура-ла көшкүн амыдыралдыг, мал ажыл-агыйлыг чон. Кандыг-даа берге, аштанчыг чылдарда Тывага аштап өлген кижи черле турбаан. Ынчанмайн канчаар, тывалар тараа-быдааны-даа тарып, ажаап, мал-маганны-даа кижи бүрүзү боду өстүрүп ап чоруур кайгамчык ажылгыр-кежээ чон ышкажыл.
Шаанда, совет үеде, хууда мал саны эвээш, а колхоз, совхозтуң малы эңмежок турган. Чүге дизе ол үеде чонга хууда мал тудары кызыгаарлаттынып турган. Үе өскерлип, колхоз, совхозтар дүшкен соонда, өреге бүрүзү хууда малын өстүрүп эгелээнин билир бис. “Тозан чылдар” деп оор-сук кедерээн турган берге үелерде малын оорладып, мал ажылын каап турган кижилер бар, ынчалза-даа чоорту черле хоойлу-дүрүм шыңгыырап, күрүневис бут кырынга туруп, мал ажылы тудар улустуң саны көвүдээн. Ам кожуун-сумуларда мал азыравайн турар кижи чок деп болур, орук дургаар оъттап чоруур мал эңдере. Ооң кадында күрүне деңнелинде чонну мал өстүрүп ажылдазын дээш, деткимче-дуза хемчеглерин база ажылдап кылып турар.
Сөөлгү үеде ажыл чок аныяк-өскенниң көвүдээнин барымдаалааш, кожуун, суму бүрүзүнге «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» губернатор төлевилелин каш чыл бурунгаар эгелээн турган. Хүлээнип алган ийи чүс хоюн ийи чыл иштинде төрүдүп, баш санын өстүрүп алгаш, база ийи чүс төрүүр хойну төлевилелдиң дараазында киржикчилеринге дамчыдар. Ук төлевилел ниитизи-биле эки ажылдап турар. Дыка хөй ажыл чок олурган аныяктар мал-маганныг малчыннар апаргылаан.
Ынчалза-даа доозазы-ла чедиишкинниг болган деп болбас. Оларның аразында орулга чок, түңнели багай болган киржикчилер база бар. Чижээлээрге, чамдык кожууннарда ада-иези мал тудуп чорбаан аныяктар хенертен хөй мал хүлээнипкеш, бир дугаар кыжында хураган албаан таварылгалар база бар. Оларны салаа базып санап болур. Кандыг-даа ажылды эгелээрге, чедер-четпестер черле турар. Бир болза, кандидаттарның аразындан комиссия кежүгүннериниң шын эвес шилилге кылганында-даа чадавас. Ажыы-биле чугаалаар болза, мал ажылын кижи бүрүзү угбас, ону чүгле ажылгыр-кежээ, шалыпкын, тура-соруктуг улус шыдаар деп чүвениң бадыткалы бо-дур ийин. Күрүнеден алган ийи чүс хоюн айыткан хуусааның иштинде анай-хураганын онча-менди төрүдүп алган аныяктар чедиишкин чок болган улуска деңнээрге, канчап-даа хөй. Оларның бир чижээ – Чаа-Хөл кожууннуң чурттакчылары Чодураа Мергеновна, Аяс Сергеевич Серен-Доржулар.
Аныяк өг-бүлениң кыштаанче орук ара бичиимден тура-ла мал аразынга өскен-даа болзумза, барык чээрби чылдар дургузунда көдээ аалга чорбаанымны бодап чордум. Кыштагже чоокшулап олурувуста-ла, аалдың ыттары ээрип-ээрип, уткуй чүгүржүп келди. Аалдың эр ээзи бисти уткуп алды. Аныяк өг-бүлениң чурттап орар оран-савазынче киргеш, «Аалга кирген кижи аяк эрии ызырар» деп тыва улустуң үлегер домаанда дег, өгнүң херээжен ээзиниң изиг сүттүг шайын, дүлген эъдин, ак чемин чоогладывыс.
📢Серен-Доржулар төлевилелде
Аныяк өг-бүле дөрт ажы-төлдүг. Ийи улуг кызы школачылар. Суурда угбазының чанында өөренип турар. Үш дугаар кызы беш харлыг Даң-Хаяа – авазының «улуг» дузалакчызы. Бажыңга кире бээривиске, өг-бүлениң хеймер оглу дөрт айлыг мөге эр дөрде орунда дарбаадайлап, «кымнар келген чоор» дигензиг дыңнааланып чыдыр. Даң-Хаяа дуңмазын болгаш чаш анайларын карактажып, чай-ла чок чоруп тур.
«Аяс бичиизинден-не мал аразынга өскен. Ооң даайлары мал ажылдыг улус. Школачы тургаш-ла, дыштанылгаларны Шаңчыга даайларының аалынга эрттирер чораан. Мээң ада-ием суурга херим иштинге инектер тудуп турган, ол ажылдың ужу-кыдыын черле билир мен. А шээр малды өөм ээзи-биле чурттай бергеш, сонуургап эгеледим» – деп, аалдың херээжен ээзи Чодураа Мергеновна чугаалады.
Бир-ле дугаар ук төлевилел дугайында дыңнааш, киржир күзелин илередирге, Серен-Доржуларның өг-бүлези дээш чон бадылаваан. Беш чыл эрткенде, база катап шенеп көөр дээш, документилерин дужаагаш, шилилгени эрте бергеннер. Ынчалдыр 2020 чылда «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» деп төлевилелдиң киржикчилери апарганы бо. Шаңчының Суглуг-Ой деп черге кыштагны туткаш, 200 хойну хүлээнип алганнар. Бир дугаар кыжын анай-хураганны онча-менди ап, план езугаар 200 хураган алыр турган болза, 200 элээн ажыг хураганны төрүткеш, доруктуруп алганнар.
📢Тергиин көргүзүглер
Ийи дугаар кышты база баштайгызы дег, онча-менди, олчалыг эрттиргеннер. Чаңгыс-даа анай-хураган чидирбээн. Ол дээрге малчын кижиниң тергиин көргүзүглери-дир. Ооң ажылчын-кежээзиниң, тура-соруктуунуң база бир бадыткалы. Амгы үеде өшкү – 100 ажыг, хой – 300 ажыг, анай-хураганы-биле катай 500 ажыг баш шээр малдыг апарганнар. Бо чайын олар ийи чүс төрүүр хойну хүлээдир. Арткан хой-өшкү оларның боттарының хууда малы болур.
«Шаандан тура-ла ада-ызыгуурум Суглуг-Ойга чурттап чораан. Ынчангаш өгбелеримниң чуртун ээлээр дээш, бо черни шилип, кыштагны тудуп алдывыс» – деп, Аяс Сергеевич чугаалады.
Сиген-ширбиилди суур чоогунда суггаттыг черлерден кезип ап турар. Бо кыжын 10 ажыг тонна сигенни белеткеп алганнар. Хар эрииринге чедир анай-хураганга чиртиптер хире курлавыр сиген ам-даа бар.
«Ийи чүс хойну хүлээдипкеш-даа, мал-маганывыс улаштыр өстүрер бис. Күрүнениң деткимчезин бодум хуумда дыка эки деп санаар мен. Төлевилелдиң киржикчизи боду бодун ажылга хаара тудар (самозанятость) деп тускай күрүне программазынга тургустунуп алгаш, орулгазындан 0,04 хуу үндүрүгнү күрүнеге төлээр. Ук программага тургустунуп алган хамаатыны албан езузу-биле ажылда хаара туттунган деп санаар. Ынчангаш ооң стажы база чоруп турар боор» – деп, Чодураа Мергеновна тайылбырлады.
📢Малдан халбактанырын күзээн
Ажыл-агый чок, амыдыралын шуудадып чадап чоруур аныяктарга чүнү күзээр силер дээн айтырыывыска аныяк өг-бүле мынчаар харыылады:
“Күрүнениң үндүрүп турары төлевилелдеринге идепкейлиг киржип, мал-магандан халбактанып чоруурун күзээр-дир бис. Ажыл тып алыры база дыка берге-дир. Өске кижиге ажылдаарының орнунга боду хууда сайгарлыкчы болуп, мал-магандан халбактанып чорааны дээре. Черле ынчаш, Тываның Чазааның губернатор төлевилелдери база Президентивис Владимир Владимирович Путинниң 3 хардан 7 харга чедир болгаш 8 хардан 16 харга чедир деп пособиелериниң деткимчези бис ышкаш хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерге улуг деткимче-дир”.
«Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» деп төлевилелге киржип турар аныяктарны ада-иези, төрелдери, чоок улузу деткивес болза, ук ажылды дем чокка кылыры канчап-даа болдунмас. Серен-Доржуларның ажыл-агыйын ада-иези деткип чоруурун база чугааладылар. Барган аалывыста шээр мал кажаазындан өске кышкы кажаа чогун эскергеш, сонуургап айтырдывыс. Оларның бода малы кожазында ада-иезиниң аалында болду. Тыва чоннуң өөр-өнер, бот-боттарын деткижер чаагай чаңчылының бир эки чижээн бо аныяктарның ажыл-амыдыралындан көрүп болур.
Чаа-Хөлдүң малчыннарының ажыл-ижи-биле сонуургап танышкаш, ажыл-херээвисти чогудуп алгаш, ук кожууннуң девискээринде турар Ыдыктыг чер Бурган-Даанга четкеш, дедир Кызыл хоорайже ээптивис.
Айдың ОНДАР.
Авторнуң тырттырган чуруктары.