Суртаал ажылын күштелдирер

Тываның Чазаа тыва дылче кичээнгей салып, тускай төлевилел-программаны эртемденнер-биле ажылдап эгелээнин кончуг эки деп деткип тур мен. Чонувус, нациявыс дээш сагыш човаашкыныңар мээң чоргааралымны оттурар-дыр. Күрүне Баштыңчызы тыва чону дээш мындыг тура-соруктуг болурга, чоннуң езу-чаңчылдары база төрээн дылы кажан-даа баксыравас, улам сайзыраар.

Тываларда мындыг үлегер домак бар: «Өттүнүүчел – өөрениичел» деп. Шынап-ла, тывалар өөрениичел-даа, өттүнүүчел-даа, тускай бүдүштүг чон бис. Сөөлгү үениң онзагай чедиишкиннери – тыва аныяктарның эртемче, спортче, уран чүүлче сонуургалы дыка бедээн. Бо чүүл тыва кижи бүрүзүн өөртүп турары билдингир. Тыва дылды кадагалап арттырарынга хамаарыштыр бодумнуң саналдарымны киирип көрейн:

«Тыва» КТРК «алдын фондузунда» кончуг солун болгаш үениң негелдезинге дүгжүп турар радиодамчыдылгалар кадагалаттынып чыдар. Аңаа 35 чыл ажылдаан болгаш, билир мен. Ону чонга нептередири чугула. Чаңгыс чижек: Степан Агбаанович Сарыг-оолдуң «Саны-Мөге» деп шүлүглелин школачыларга өөредип, дамчыдар болза, эң доң ажыл ол (артында-ла автору боду номчуп каан!). Тыва радионуң фондузунда чуртувустуң шылгараңгай эртемденнери, улусчу педагогтар Арыя Араптаңовна Алдын-оол, Крас Байыр-оолович Салчак, Кимаа Биче-ооловна Март-оол дээш-ле, тыва дыл дугайында, төрээн дылынга шын чугаалаарының дугайында чугаалары — санап четпес улуг үнелел, эртиневис ол. Ол магниттиг бижидилгелерни диск, флэшка дээн ышкаш, амгы үениң электроннуг хевиринче чара бижиткеш, республиканың бүгү өөредилге черлеринче нептередир херек. Тыва дыл башкыларынга кончуг улуг даянгыыш ол! Бо бүгү анаа-ла өнчү болуп, полкаларда шыгжаттынып чыткан херээ чок. Ол пленкалар ам үрелириниң кырында – ону ажыглаар дугайында каш-даа санал-онал киирип турган мен, ынчалза-даа бо айтырыгны КТРК-ның удуртулгазы шиитпирлеп шыдавайн тур.

Тыва журналистикага 50 чыл ажылдааш, ССРЭ-ниң аңгы-аңгы хоорайларынга барбаан-четпээн черим чок. Узбекистан, Киргизия, Казахстанга чорааш, онзагайлап эскердим: боттарының ыр-шоор, чугаа-домаа хоорайының төп черлеринде радиоточка дузазы-биле хүннүң-не чаңгыланып дыңналып турар. А бистиң найысылалывыстың Арат шөлүнге, Арбатка ындыг радиоточкалар чүге ажыдып болбас деп (Тыва дылга өөредиглиг дамчыдылгалар ында чыглып турар арагачыларны, бомжтарны бодандырыптар, дээштиг болур эвеспе?!). 1990 чылдарда Тыва радионуң аныяктар редакциязынга ажылдап тургаш, АТБ автобустарынга тыва дылга аныяктарга тураскааткан кижизидилге темазынга радиодамчыдылганы аргышкан чонга магнитофон дамчыштыр дыңнадырывыска, национал чоргааралы көдүрлүр, сонуургаар турду. Амгы сайзыраңгай үеде техниканың депшилгезин чүге ажыглап болбазыл?

Дараазында, чоннуң аргыжып турар черлеринге база автобустарның кыдыында бижиттинген хөй санныг янзы-бүрү рекламалар орнунга тыва улустуң үлегер домактарын бижиир херек – ону номчаан кижи бодунуң сөс-домаанга ажыглай бээр, ол база тыва дылдың сайзыралынга бир хевир.

Дөртте, парлалга – улуг күш. Республиканың солун-сеткүүлүнүң чагыдылгазы чылдың-на кудулап турарын, журналист кижи болганымда, билир мен. Албан черлериниң удуртукчулары, ада-иелер солун чагытпастаан. Башкылар безин солун номчувайн турар. Ынчангаш мээң саналдаарым болза, бүгү өөредилге черлеринге, школаларга «Шын», «Тувинская правда», «Сылдысчыгаш» солуннарны, «Тываның аныяктары», «Башкы» сеткүүлдерни чагыдып алыр негелдени тургузуп көрүңерем, Владислав Товариштаевич. Кожуун удуртукчуларындан өг-бүлези солун чагыткан бе деп, айтырып, негелдени кылыңар. Парлалга – тыва дылдың эң күштүг чепсээ.

Хоорайның хоочун чурттакчылары-биле тыва дыл дугайында ужуражылга кылгаш, оларның арга-сүмезин, санал-оналдарын дыңнап, билип алырын база сүмелээр-дир мен. Ол база тыва дылды кадагалап арттырарынга база бир улуг идиг болур.

Келир үеде салгалывыс аныяк-өскен тыва дылынга чугаалашпас, тыва дылын билбес деп дүвүреп-ле турар-дыр бис. Мында ниитилелдиң салдары күштүг болуп турар. Бир эвес чоннуң киирип, саналдап турарын бүгү тала-биле демниг, билдилиг ажыглаар болзувусса, тургустунуп келген бергелерни эдип ап шыдаптар бис. Бичии, тыва чаштарывыска ол улуг өөредиг болур. Ынчангаш суртаал ажылын күштелдирер – үе эрттирбези чугула. Тыва ава кижиниң аа сүдүн ээп өскен чаш төл дөмей-ле тывалап чугаалай бээр. Тыва национал чоргааралывыс моон көдүрлүр.

Светлана ДАНЗЫН-ООЛ,
ТР-ниң Культуразының алдарлыг ажылдакчызы, ТР-ниң Хүндүлүг журнализи, «Тыва» Телерадиокомпанияның хоочуну.