Сылдыстар-биле таныжылга

Чайгы үеде кудустарны салгаш, хой чанынга чыткылаптар бис. – Даштыгаа удуурга, кижи сергек болгаш эртежи болур деп, авамның эпти-ле мерген угаадыглары мени сорук киирип чораан. Улгады бергеш, чашкы үем бодап олурарымга, ындыг эвес, чайын шупту чыглып келгеш, өг иштинге сыңышпас байдалывыс-биле чай хөлүнде ажык дээр адаанга удуп өскен болдувус.

Аяс, караңгы дүнелерде дээрже көөрге, чаражын чүү дээр! Оларның аразында “Дээр Оруу”, сактырга, ында-мында оюк-деликтиг ышкаш, бирде дүрзү-хевирлер көстүп, дээрниң бир ужундан өске ужунга чедир угулзаланып алгаш, төнчү чок чоруй барган болур. Кырган ирейлерниң тоолчургу чугаазындан дыңнаарга, кижи чок апарган соонда, ол орук-биле дээрже чоруптар дижир. Ооң утказын бичии кижи кайын билир турган деп мен. Дыка аяс дүнеде “Дээр Оруун” сүт дег ак орук деп, авам меңээ угаадып чораан. Сылдыстыг дээрге дүннү өттүр сонуургалым чагыртып, чүзүн-бүрү солун бодалдарга өпейледип хонар мен.

Сылдыстар чүгле чараш эвес, бистиң көшкүн амыдыралывыска чугула хамаарылгалыг. Эртен хой кадарар кижи албан кежээ ашкан хүннү көрүп, билип алган турар. Айның эрги-чаазын авам, ачам чугаалап, эртен агаар кандыг болурун часпас, хойну кайнаар кадарарын билип алыр бис. Дээрде сылдыстарның туружун канчап билбес боор. Улуг Чеди-Хаан сылдысты, ону өг иштинге чыдып алгаш, дүндүктен көөрге, шактың согуну дег айтып турар. “Бичии Чеди-Хаан”, “Үгер”, “Үш-Мыйгак” (Орион), “Дээр Оруу” деп сылдыстарны авам биске кайда турарын көргүзүп, айтып бээрге, беш салаа дег сактып алыр бис.

Кара-Ыт аксы

Бир катап Мөген-Бүренге сургакчылап чеде бердим. Хам кижи менден: “Кара-Ыт” (Черный Пегас) деп сылдысты канчап билир сен? деп мындыг. Ол менден харыы манавайн: “Кара-Ыт аксынче углай орук чоруп болбас. Бодаарымга, сен үстүү дээрлер-биле харылзаалыг ышкаш-тыр сен”...
Сылдыс четчи бээрге, “Кара-Ыт” аксын кайнаар углап алган турарын тодарадыр деп шиитпирлеп алган бис. Хайлыг, сылдыстыг дээр туржук, бедик даглар баштары безин көзүлбес, туман дуглаан...

Алдын-Өрген

Улуг Чеди-Хаан сылдыс бөлүүн тода билир болганда, Бичии Чеди-Хаанны тывары белен. Ооң дузазы-биле бурунгу тывалар шагдан бээр соңгу чүктү тодарадып алыр чораан. “Дээп болбас демир өрген, артап болбас алдын өрген” деп тывызыктажып өзүп келген бис. Ооң баажызы өгде. Чүл ол? Өгнүң баганазын ынча дээр. Сылдыстар дугайында чашкы таныжылгамче эглип келип, Биче Чеди-Хаан дугайында орус дылда ону Поляр сылдызы дээрзин хандыр билип, астрономияны сонуургаар чораан мен. Тывалар ол сылдысты боо хараалынга тудуп алгаш, чиге шыгаап орарга, боо хараалындан шимчевес, а өске сылдыстар чылып, шимчеп чоруп каар. Ынчангаш ол сылдысты бурунгу үеде тывалар Алдын-Өрген деп адаан.

Чашкы шаамның тывызыының утказын сөөлүнде билген мен. Өгнүң баганазынга даянып, чөленип аңаа шуут дээп болбас, ол ыдыктыг, чолдуг эт болур. Ону артап болбас, одап-даа болбас. Ол ышкаш аът баглаажы, шаң ортузунда кадап каан алдын хиизин база-ла Алдын-Өрген сылдыстың демдээ деп билзе чогуур. Улуг Чеди-Хаан сылдысты өртеп каан аъттар, а Биче Чеди-Хаан деп сылдыс бөлүүн ол аъттарны өртээн аргамчызы деп бурунгу тываларның тоолчургу чугаазы бадыткап турар (“Тии чок торгу” М.С. Сат, арын 31).

Өгнүң баганазын Поляр сылдыстың ыдык демдээ кылдыр эдилеп чорааны ужурлуг. Шынап-ла, багана өгнү быжыды тудуп, амыдырал өг иштинде долгандыр шимчээшкинде турар.

Өг – өртемчейниң бичелеткен хемчээли. Чаш кижиниң төрүттүнүп келиринден, кыраан назынга чедир октаргай, дээр-биле холбашкан билиг, он ийи дириг амытанның олуттары тыва өгнүң дериг-херекселинде бүрүн ыдыктыг сагыызыннар кылдыр шуткуп сиилбиттинген.

Өг – өртемчей-дир. Өг оранывыс чолдуг эдилел, сагыызындан бүткен. Чаңгыс өгнүң эжиинде оюп каан символ безин, хөй утканы илередип турар. Тыва кижиниң куду – өгде.

/ Лидия ИРГИТ.
"Шын" №31 2023 чылдың апрель 29