Июнь 28-те В. Көк-оол аттыг Национал театрга турк драматург Тунджер Джюдженоглунуң бижээн чогаалынга үндезилээн “Көшке” деп чаа шиини театрның уран чүүл чөвүлелинге көргүскен. Бо удаада ону чогаалчылар, эртемденнер, журналистер болгаш өске-даа күзелдиг улус база кээп көрген.
Шииде кол болуушкун харлыг, бедик даг эдээ черде бичии турк суурда болуп турар. Ооң чурттакчылары чылдың чүгле 90 хонуунда хостуг чугааланып, ыыткыр каттырып, хөглеп, божуп, самнаар долу амыдыралды чурттап эртер салымныг болган. Чүге дээрге 9 ай дургузунда суурну хөме аптар көшке бадып кээриниң айыылы бар. Оон сестип, ыыткыр үн үндүрбейн, сымыранчып, кезээде коргуушкунда чурттап турар чоннуң амыдыралында шупту болуушкуннарның болур хуусаазын баш удур санап каан. Ылаңгыя өгленишкен аныяктарның ажы-төлденири безин, ол санаашкынга дүүшкен турарын суурнуң улуг назылыгларының чөвүлели кончуг шыңгыы хайгааралда алган. Хуусаадан эрте уруг төрүттүнери дээрге, ооң алгызындан суурнуң чурттакчыларынга өлүм айыылы диргелип келгени-биле дөмей апаар. Ындыг байдалда келген аныяктарның амы-тыны, аас-кежиктиг чуртталгазы дээш дидим туружу чүнүң-биле төнгенин шииден көрүп болур.
“Көшке” деп чогаалын турк драматург 2001 чылда бижээн болза, 2004 чылда ооң чогаалынга үндезилээн шиилерни 40 ажыг чурттуң сценаларынга салган болуп турар. Чогаалчы боду ол дугайында “Чон бүрүзүнүң бодунуң коргуушкуннары, “көшкези” бар болган-дыр” – деп, бир интервьюга чугаалап турганын интернетте бижээн.
Бо удаада тыва театрның сценазынга шиини тургускан режиссеру, Тываның алдарлыг артизи Орлан Монгуш турк драматургтуң ол чогаалы-биле 10 чыл бурунгаар чоок таныжар аргалыг болган. Ынчан Канскының хөгжүм-шии театрының режиссеру Андрей Луканин база-ла ол шиини салып тургаш, балетмейстер кылдыр Орлан Октяевичини чалаан турган. Оон бээр “Көшке” бо-ла сагыжынга кирип кээп, амыратпастап туруп бээрге, тыва сценага салыр деп шиитпирлеп алганын режиссер чугаалаан.
Бо шиини очулдургаш, тургускаш, боду хореографиязын база салган. Сцена каасталгазы болгаш хеп-сын талазы-биле В. Көк-оол аттыг Национал театрның чурукчузу Севил Даржаа ажылдаан. Ырыларның сөстерин Тываның Улустуң чогаалчызы Эдуард Мижит бижээн, аялгаларны ТР-ниң уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы Альберт Хомушку чогааткан. Хөгжүм каасталгазын оранжировщик Омак Тараачы кылган, а ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы Людмила Волошина артистерниң арын-бажын шимеп будаан.
Рольдарда: 80 харлыг кырган-аваны ТР-ниң Улустуң артизи Надежда Наксыл, 80 харлыг кырган-ача – ТР-ниң Улустуң артизи Виктор Наксыл, херээжен кижи– ТР-ниң Улустуң артизи Луиза Мортай-оол, эр кижи– ТР-ниң Улустуң артизи Станислав Ириль, аныяк кыс – Тана Хөвең-оол, аныяк оол – Чылгычы Даваа (бо сезоннуң “Тергиин актеру” аттың эдилекчизи), Чөвүлел даргазы – ТР-ниң Улустуң артизи Саяна Сат, Чөвүлел кежигүннери- ТР-ниң Улустуң артизи, РФ-тиң алдарлыг артизи Анна Ширин-оол, ТР-ниң Улустуң артизи Дыртык Монгуш, тудугжу – Елена Ооржак, альпинистер болгаш таңныылдарның рольдарында – ТР-ниң алдарлыг артизи Омак Сат, театрның аныяк артистери Сыдым-оол Куулар, Каптагай Ондар.
Чаа шиини дужааган соонда, шииге сымыранып ойнаарга, кандыг болганын, артистер мынчаар чугаалап турдулар.
РФ-тиң алдарлыг артизи, Тываның Улустуң артизи Анна Шириин-оол:
– Тыва театрның төөгүзүнде мындыг чүүл туруп көрбээн. Режиссернуң бо шиини салганы өске шиилерден ылгалдыг, көңгүс чаа көрүш, улуг болуушкун-дур деп, амы-хуумда ынчаар үнелеп көрүп тур мен. Чүге дээрге сценага артистерниң кол чепсээ – үнү болганда, бо шииде ону долу ажыглавайн, шупту сымыранып турар бис. Сымыранырга, алгырып чугаалаанындан харын күштүг, дээштиг болуп турарын эскердивис. Бо шииде рольдарлыг артистер ону дыка сонуургаан бис. Эгезинде берге-даа болза, чоорту чаңчыга бердивис. Репетиция соонда мырыңай рольдан үнүп чадап, гримненир өрээлге кирип келгеш, сымыранчы берген-даа турар болдувус. Дыка солун шии-дир. Ол ышкаш режиссер Орлан Октяевич шииде аныяк, ортумак болгаш улуг салгалдың артистерин кончуг тааржыр кылдыр шилип киириштиргенин онзазындывыс.
Тываның Улустуң артизи Надежда Наксыл:
– Бо шииниң эң-не солун, өске шиилерден ылгалдыг чүүлү – сымыранып турар бис. Шииде үргүлчү коргуушкунда турар болгаш, иштики сагыш-сеткил талазы-биле аар. Белеткел соонда дыка шылаар чордувус. Чүге дээрге сымыранырга, кижи дыка улуг күш үндүрер болуп турар. Ол ышкаш режиссер боду профессионал балетмейстер кижи болгаш, бо шииде шимчээшкиннерни база сымыраныгга таарыштыр тургусканы база онзагай деп демдеглекседим. Сцена каасталгазын онзазындым. Бодумнуң ойнап турар ролюмну дыка чаптаар мен. 80 харлыг кырган-аваны ойнап турар мен. Ол чуртталгазында чүнү-даа көрген, кеннинге өжежип, буттары бастынмас деп овуузуннанып тургаш, уйнуунуң аас-кежии дээш ону безин уттупкаш, маңнап эгелээр... Бо шииде чүгле көшкеден коргуушкун эвес, ында ханы утка база сиңген.
В. Көк-оол аттыг Национал театрның артизи Елена Ооржак:
– Бо шииде кижи божудар тудугжу кижиниң ролюн эгезинде ойнаары белен эвес болган. Режиссер мээң бодумнуң безин билбейн турган талаларымны ажыдып, хензиг-даа чүүлдерни кичээнгей чок арттырбайн, айтып берип турганы меңээ өөредиглиг болду. Дыка таарзындым. Артистерниң шыдалын мынчаар ажыдып ажылдаар режиссерлар ховар-дыр ийин.
В. Көк-оол аттыг Национал театрның артизи Тана Хөвең-оол:
– Бо шииде хуусаадан эрте божуур деп барган аныяк аваны ойнап турар мен. Берге болган чүүл — сымыраныры. Шииде өөредиглиг чүүл – чуртталганы үнелеңер деп турар ханы утка бар деп эскердим. Амыдыралда кижилер шынын чугаалаарындан коргуп, сестип, сымыранчып-ла чоруур болгай.
В. Көк-оол аттыг Национал театрның артизи Чылгычы Даваа:
— Шииде өөнүң ишти божуур деп барган аныяк оолду ойнап турар мен. Эгезинде сымыранырга, сактырга-ла, көрүкчүге чедир дыңналбайн турар-даа ышкаш сагындырар турду. Чоорту чаңчыга-даа берген болзумза, рольду чедимчелиг ойнавайн турар эвес мен бе деп бодал бажымдан үнмес, ам-даа бар. Бо шииде коргуушкун деп теманы амыдыралдан алгаш, көөр болза, кижи бүрүзүнде бар деп бодаар мен. Эң-не багай чүве, аңаа чаңчыга бээри. Хоозун коргуушкундан кижилер артык шаптараазыннарга таваржып болур. Ону ажып эртери, кижи бүрүзүнүң күзелинден хамааржыр.
Анай-кыс Салчак. Көрүкчү:
– Өске шиилерге деңнээрге, меңээ чалгааранчыг болбады. Аажок рекламалап турар шиилерге келгеш, шыны херек, кижи хейде-ле ыяды бээр чораан. Бо шииде ындыг эвес болду. Шииниң темазы кайы-даа үеде кезээде чугула айтырыгларның бирээзи болуп турары-биле солун. Ол ышкаш шииде артистерни шилээнин база эки деп көрдүм. Ылаңгыя хоочун артистерниң ойнап турарын сонуургадым. Ийи хире черде шала чиг чүүлдерни эскердим. Бирги көргүзүүнде (премьеразында) база кээр мен.
Аңчы Монгуш. Көрүкчү.
– Артистер-даа дендии эки ойнадылар, ылаңгыя Луиза Мортай-оолду, Надежда Наксылды магададым. Режиссер-даа тулган салган-дыр. Хөөредиг чок. Шииниң эгезинден тура дамды даажындан анчыгзынып олурган мен. Төнчүзүнде билдинип келзе, кол утка ында турган болду. Тыва театрның ёзулуг мөгейикчизи мен. Көргүзүп турар шиилерни чаңгыс-даа эрттирбейн көрүп турар мен. Дужаап турда, база премьеразын база. Бо удаада, шынап-ла, сонуургадым. Ёзулуг көөр шии бо-ла-дыр харын.
В. Көк-оол аттыг Национал театрның келир чаа сезонун “Көшке” деп шии-биле ажыдар дээнин театрның социал четкиде арнында бижээн.
Сорунза МОНГУШ.
Чуруктарны интернеттен алган.