Чечен чугаа
|
Долгандыр дүмбей эзим. Ынаар-ла чер-дээрниң ындынче төнчү чокка чаптылып чорупкан ышкаш ол көстүр. Бедик чаагай сыннарның бо шыргай аргаларының аразы-биле изеттинген делгем эвес оруктап чартык сая чылгы шиигейнип көжүп орган. Бир-ле чүзүн-бүрүн өңнүг, улуг дириг чалгыг дег. Оларның даваннарының дааш-шимээни ырак-чоок дагларның чалымнарынга барып чаңгыланып, чылан өтпес шыргай арга кыры-биле ужугуп тарап турган.
Ыраккы Мөңгүлек тайгазының баарында, Шивилиг, Мешкен-Хөл чоогунда, Шындазын болгаш Хемчик унунда чурттап чоруур хөй-хөй араттарның Кызыл Шеригге белек кылдыр чыып, бөлүп бергени чок дээн чүгүрүк, шилиндек аъттары чүгле чалгын чок бол, тоол шагда чүве ышкаш, бо орукта ужудуп олурары бо. Оларны Ак, Алаш хемнерни кежир, Саян дагларын ажыр сүрер ужурлуг.
Чылгы хавырган үш арат даш бажы шокар турда аъттангаш, эзер кырындан бөгүн барык-ла дүшпээннер. Бичии када дыш ап, хөлестеп чыдар хамаанчок, шай хайындырып ижип алыр арга безин чок.
Үш араттың бирээзи улгады берген Чүлдүм ирей Хемчиктен аъттангаш, бо орук-биле Саян артынче каш-даа ашкылаан. Өлүк, кешке пөс-таавы, шай, таакпы орнап ажып чораан болгаш, бо-ла черлерни ол кончуг эки билир. Ооң бодунуң эрги одаглары безин бо орукта бар.
Бирги хүн адакталып, кызыл хүннеп турда, шапкын хемниң эриинде улуг эвес ажык черге чылгыны бөлүп, доктаадып алганнар. Хем терең эвес. Ынчалза-даа ол аажок делгем, херии. Ындыы эриктен бетинче кускуннаар-даа болзуңза, дыңналыры берге хире. Эриктер бот-боттарындан ырак, база хем аажок шапкын болгаш дааштыг. Хемниң суун адыш долдур узуп пактаптарга, башка дораан чык дээр. Кончуг изиг хүнде безин сүзерге, сугнуң соогу чилигже өде бээр. Ёзулуг-ла тайга черниң арыг, кылаң, соок хеми.
- Мээң бир одагланыр черим бо чүве ийин, оолдар. Маңаа шай-сап ижип ап, хонар бис. Караңгыда мал сүрген ажыы чок боор чүве. Адыгуузун мал-даа болза, дыш ап, сегерээр ужурлуг…
Аъттарның былгырары болгаш оларның чамдыызының көк үзүп чиген даажы чанында хемчигештиң шоорунга каттыжып, бир-ле улуг хөгжүм апарган. А эрги одаг орнунуң чоогунда белеткеп каан чыткан кургаг ыяштар-биле кыпсыпкан оттуң чызыраан даажы ол хөгжүмнүң база бир хылы болу берген.
Өөнүң ишти Барыңмааның иштеп берген таалыңындан Чүлдүм ирей хеңме эът уштуп эккеп, үзе-чаза тырткылааш, ожукта тип алганы казанак пашта хайынган сугже каапкан. Кызып каан быштак, хөм хаптарда далган, курут баштаан аъш-чемин болгаш бодунуң дазыл аяан, ыяштан чазаан омаашты, улуг эвес калгакты ол көк кырынче салып каан.
— Чем болуп турар аразында чоок-кавыдан кургаг будуктардан көвүдеди дажып аар бис бе... Хондур от үзүп болбас. Мажаалай, үс, ирбиш хөй таваржыр черлер болдур ийин...
Үс, ирбиш дээн сөстер дыңнааш, Адар-оолдуң куйгазы адыш дээн. Ооң ада-иезиниң мал-маганынга үс каш-даа катап хора чедиргенин ол дораан сакты хонуп келген. Ачазының ында-мында салып каан даязынга ол шуут туттурбас. Кончуг кажар аң.
Адар-оол аъдының эзерин союп турган боду, ам доктаай берген. Оон аъдын катап-ла эзертей берген. «Хоржок, аът белен турар ужурлуг-дур. Чүү-даа болуп болур ышкажыл… Ээн тайгага…» – деп, ол боданы каапкан. Ынчангаш аъдын мунупкаш, бөлүп каан турган чылгыны долгандыр бир каккан. «Кызыл-Шеригге дузалаар дээш чорудупкан аът-хөлдү чедер черинге чедирбейн, чер ара кандыг-бир араатан аксынга канчап бээр боор… Даайым база фронтуже аъттанган. Менден улуг акым танк башкарар түр өөредилгени эртип алгаш, эш-өөрү-биле кады дайын-чаа шөлүнче чорупкан болгай. Бистиң аал кончуг чүгүрүк бир аскыр өөр чылгыны фронтуга дуза кылдыр салган. Даайым-даа, акым-даа аъттарын дайын шөлүнге танып каар боор…» – деп, ол боданган.
Адар-оолга бодаарга, Чечен-оолдуң байдалы маажым, таваар болган. «Ополчен кичээлдерин чонга эрттирип турар дайынчы болгаш ындыг бе? – дээн бодал Адар-оолдуң бажынга кире дүшкен. – Кырган, чалыы дивес шуптувус Чечен-оол акыйның чугаазын аажок дыңнаар болгай бис. Шуптувуска боо тутсуп, кара бооладып, марштадып өөредип каан. Үңгээриниң аргаларын безин көргүзүп тургаш, тайылбырлап берген. А аътка чүгүртүп турда, аңаа чедер кижи ол чоок-кавыда чок болгай. Кончуг-даа шыңгыы кижи. Ынчангаш ол дүвүрелин база кымга-даа көргүспес, быжыг-дыр».
Чечен-оол аъдының эзерин союп каапкаш, оъткарып салыпкан. Сарлык дүгүнден эжип каан чепти алгаш, кургаг буъдуктар чыыры-биле, ол арга уунче кылаштапкан. Адар-оол одагдан ырак эвесте каккан өргенге аъдын баглап кааш, артынчаандан улуг эвес чеп алгаш, ооң соонче базыпкан…
— Чүге бо черге одагланып чораан силер, акый? Ажык чер ышкажыл, чаъс чаап келзе канчаарыл? – деп, Адар-оол дазыл аяанда мүннү төндүр ижип ора, Чүлдүм ирейден айтырган.
— Дээр чүдерээр болза, берге дээрден башка, ажык черге одагланырга кончуг эки. Артыңдан, мурнуңдан кээп болур айыылды болдурбазының бир аргазы ол. Арга иштинге азы эзим кыдыынга айыыл улуг. Үс, ирбиш хенергедип халдаар араатаннар болгай. Кижиниң кырындан-даа кээр, артындан-даа кээр, кончуг-ла каржы аң ол…
Аштанып-чемненген соонда, Чүлдүм ирей отче улуг чоон буъдуктар немей салып кааш, дүмбей эзим уунче көрүп, даңзазын шыйылады соруп, үр-ле олурган. Чечен-оол кара кидис улуг эвес олбук дөженгеш, эзерин сыртаныпкан соонда, ылым-чылым барган. Хүнзедир аътка шагзырап, турупканы аажок хире. Адар-оол чылгызын ол үеде ийи-үш хире долгандыр чортуп, хайгаарап каан. «Дүн ортузу эртип чорда, база бир көрүп калбас болза кайын боор» дээн бодал-биле ол артынчаанга ап чорааны өшкү кежин дөжей салгаш, чыдыпкан.
Эртенги хүн даглар бажынга шалып дээп келген үеде Чүлдүм ирейниң үнү тода дыңналып келген:
— Аштанып-чемненгеш, чорук-херээвис уламчылап кириптээлиңер, чээ.
Адар-оол тура халып келгеш, көөрге, Чечен-оол аъдын шагда-ла эзертепкен болган. Тайганың айгадаң соок суунга чунуп каапкан, сергээ кончуг апарган ырак сыннарже көрүп каап ол боданган турган...
Кажан одаг кыдыынга чаа хайындырган шайга ааржылыг далганын былгап чип олура, Чүлдүм ирей оларже көрнүп кээп:
— Дүн оожум эрти, эзим талазындан безин кандыг-даа шимээн-дааш дыңналбады – деп таваар чугааланган. – Чамдыкта ынаар эзим иштинде хайыраканның көскенири дыңналып кээри безин коргунчуг болур чүве.
— Ийе, дүн шыпшың болду харын. Каш-даа оттуп, дыңнааландым – деп чугаакыр эвес Чечен-оол уламчылап каан. – Оран-делегей өршээлдиг-дир. Адар-оол-даа аваангыр, кашпагай-дыр. Чылгыны дүн ортузунга чедир каш-даа хайгаарады. Дүмбей биле чырыктың солчур бетии чарыында, кылын уйгу үезинде безин, бир долгандыр хаккаш келди. Ёзулуг кызыл шеригжи кижи бо-дур. Фашист идегеттерни бассын дээш, совет шеригге арат чонунуң өргээн белээн бүдүн-бүрүн чедирери-биле харыысалганы бүрүнү-биле билип турар эрес эр-дир, моң.
Холунда быштаан төндүр чип доозуп орган Адар-оол: «Оо! Мен Чечен-оол акыйны удуп чыткан деп билип турган болгай мен. Чөгенчиимни! Ополчен шерииниң баштыңчызы кижи каяа удуур деп харын. Удуп-даа чытса, шупту чүүлдү чүрээ-биле көрүп чыткан ышкажыл» – деп бодунга чөгенип, шала ыядыксап боданган. Ол оожум тургаш, артынчаан аъдының ооргазынче ажыр каап эгелээн.
— Суму чагырыкчызы анаа эвес шилип бергени ол-дур. Адар-оолдуң акызы-даа, даайы-даа дайын-чааже аъттаныпкан болгай. Хем-Белдиринче дайынчы өөредилге эртейн деп билдириишкин бижиирге, он сес хар безин четпээн дээш, ооң бодун чагдатпаан чүве. Оларның талазындан бүдүн аймак чүгле аскыр өөр чылгы берген эвес, кончуг хөй инек, хой-өшкү дээш аъш-чемни безин арбыны-биле өргээн болдур ийин. Аалдар кезип, фронтуга белек чыып чораан кижи болгаш, ону эки, тода билир мен – деп, Чүлдүм ирей барык тын тынмайн, магадаан, чоргаарланган хөөннүг чугаалай каапкан.
— Чылгыны бис чедирип бар чыдар бис. Өске мал-маганны артывыста база ай деп кел чоруур. Чылгыга бодаарга, олар оожум чылар болгай. Силерни, Чүлдүм акый, орук баштадып кааны кончуг эки болду. Артывыста чонувус бо-ла оруувус-биле кээп, бо-ла одагга доктаап, дыштанып алырлар боор – деп, Чечен-оол аякта шайын төндүр ижип ора, бүзүрелин бүрүнү-биле илереткен.
— Дал дүъш үезинде арт кырынче үне бээр бис. Оон ыңай ам дөвүнчүк деп билип алыр силер. Шала дүргедей бээр бис – деп, черни эки билир Чүлдүм ирей таалыңын аътче ажыр каап дөгернип тура, тайылбырлап берген.
Одаг чанында оваалап каан хөй кургаг буъдуктарже Адар-оол көрүжүн углааш, «Кызыл Шеригге бээр мал-маган айдап кел чыдар араттарга арга кирип ыяштап турбайн, дораан оккулуптар, аъш-чем хайындырып ижер, одаар ыяш четчир-дир» – деп өөрүп боданган.
Олар чылгызын база-ла орукче шуудады берген.
Биче дүъш үезинде малдар дүвүреп эгелээн. Оларның аразында дедир тепкеш, шимчевейн турарлары безин бар. Адар-оол ооң аай-бажын билбейн, аъдының сыр маңы-биле чылгыны бир долгандыр халыткан. Айыыл болгу дег чүү-даа чок… Ынчалза-даа малдарның киштежири улам дыңзый берген. Адар-оол хөй чылгылыг аалдың оглу болгаш, малдарның киштээрин дыңнап өскен. А ам бо удаада оларның чүге дүвүренчиг киштежип эгелээнин ол билип чадап каан.
Чечен-оол оларның соондан кымчызын чайып, алгырган. А чүгле Чүлдүм ирейниң байдалы маажым. Ол чүү-даа болбаан чүве дег, чүнү-даа дыңнаваан дег, эзер кырында оожум олурган.
Чечен-оол-даа, Адар-оол-даа кызыл сөөскен кымчыларын хииктелдир чайбышаан… Ам мырыңай шупту аъттар кулак уюк киштежип кээрге, харын-даа коргунчуг апарган. Ынчалза-даа олар оожум чылбышаан.
Арт кырынга чедир мырыңай-ла сыдым дурту хире чер арткан. Көк дээр безин ооң сиртинде хаяаланып көстүп келген.
Чартык сая аът ам дедир көрнүп алган алгырышкаш, киштешкеш турупкан. Оларның киштежип турары бир янзы: ыглаан-даа ышкаш. Кымчы-даа чаяр аргажок. Канчангаш-ла көрүптерге, Чүлдүм ирейниң чаактары өл болган. Улгады берген назылыг эр кижи хамаанчок, херээжен кижилерниң караандан чаш төктүп, ыглап турганын көрүп көрбээн Адар-оолдуң чүрээ чым-сырт кынган. Ол аары-биле улуг тынгаш, хөрээн бир холу-биле эде суйбай туткан.
Чечен-оол ол киштешкен аъттарже кандыг-бир-ле билдинмес кударал хөме алган шырай-биле көрүп алган орган. Ынчалза-даа ол, Чүлдүм ирей ышкаш, аъттарның дедир чаза базарын болдурбас дээш ,оларның оруун доза туруп алган.
Аъттарның киштежири кулак уюк апарган. Оларның чамдыктары баштарын чайып турар болу берген. Адар-оолдуң бажынга ам-на бир бодал чык дээн. Хөөкүй малдарны! Күжүр-ле аъттарны! Эргелиг чүгүрүктерни! Өске чуртче, хары черже чоруп турарынга хомудап турары ол ышкажыл! Төрээн чери ол хире эргим-дир! Чуртун каап чадап, мөөреп турарлары ол-дур! Аъттарның, адыгуузун малдарның, кээргенчиин!
Адар-оолдуң сагыш-сеткили дакпыжап келген. Бир-ле аар чүве ооң хөрээн ууштай тудуп алган-даа дег. Боду-даа билбейн, эзер бажындан так туттунуп, аъдының челинче доңгая берген. Хөрээнден ооң бодунга күш четтинмес күштүг шуурган диргелип, үндүр бүлгүртүп эгелээрге, ам шуут мөөреди ыглааш олурупкан. Төрээн чери чүгле кижиге эвес, а адыгуузун малдарга безин кайы хире хайыралыг-дыр! Карактарының чаштарын шыва тонунуң чеңи-биле чода тудуп алган. Ынчалза-даа хоржок, кээргенчиг малдарны көргеш, карактарының чаштары аттыгып-ла турган.
«Чок! Кызыл Шеригге чоннуң чыгган чартык сая чүгүрүктери чүве. Калчаа фашистерни чылча шаварынга киржир ужурлуг!» — дээн бодал Адар-оолдуң бажынга шывараш дээн. Ол ийи чеңи-биле арын-бажын чода туткулааш, ам эзеңгизинге хере туруп келгеш, кымчызын чайып алгырган: «Чүгле бурунгаар! Чүгле Тиилелгеже!»…
Чылгы оожургап, хөөннүг-хөөн чок бурунгаар шимчеп чорупкан.
Сайлыкмаа Комбу.