Бурунгу тывалар аътты мал кадарарда, арт-сын ажыр көжер-дүжерде, чаа-дайынга киржирде ажыглап чораанындан аңгыда, байыр чыскаал болган черлерге чарыштырып, мөөрейлерниң янзы-бүрү хевирлеринге киириштирип турган. Оларның сүлде-сүзүү бедик, иштики күжү улуг болгаш кайгамчыктыг эрес-дидим чораанын, бурунгу тыва тоолдарда чугаалап турар. Аът чарыжы бистиң үевисте национал спорттуң база бир солун хевири бооп, янзы-бүрү хевирлерде байыр, Наадымнарда кирип турары улуг чоргаарал.
Чүгүрүк аъттарны чарыштырар черниң хемчээли дыка ырак, чамдыкта узуну 30–40 км чеде бээр. Ону дүштүк чер деп санаар турган. Чарышка кирер аъттарның саны чеже-даа болур. Хөй болган тудумна чижилгези улуг, солун болур. Чарыштырар аътты, барык 1 ай бурунгаар белеткеп соодар. Ол болза аътты шупту талазы-биле быжыглап, маңын үндүр белеткээри болур. Баштайгы удаада аътты дүне тайыс оъттуг черге өртеп хондурар, а хүндүс хөлегеге тургузу баглап каар. Ынчангаш өйлеп-өйлеп, баштай 10 хонгаш, ооң соонда 5 хонгаш, 3 хонгаш, адак сөөлүнде хүннүң-не күзүргедип, шенелде чарыштарга киирип турар. Чарыш болур хүн чоок черге күзүргеди каапкаш, дыштандырып, кудуруун өрээш, челин чараштыр таарып каар. Аътты чарышка белеткеп тургаш, ону мунар кижини база өөредир. Аъттың чарышка онзагай байдалдарын (узак кезээн, аскымчызын, хөөрээр-хөөревезин) дөгерезин ол билип алган турар ужурлуг.
Чарыш аъдын колдуу малчыннар оолдары, чамдыкта эрес уруглар кончуг эки мунар чораан. Чарыш аъды мунар оолдарны өөредирде, аътты бичии кидис-биле чонааш, чаңгыс шавылдыр-биле тыртып бээр. Ол болза, бирээде, оолдуң ужазы хаварып дежилбезин дээш, а ийиде, шавылдырындан туттунуп алзын, аңдарлып калбазын дээш ынчаары ол. Аъттарны чарыштырар мурнунда, мунар оолдарга мундургаш, хоочун аът башкарыкчыларынга баштаткаш, сыгырып тургаш, найырда келген чонну долгандыр чортар. Улаштыр аяар чорук-биле аът чарыштырар черге чедирер. Аңаа чеде бергеш, хамык аъттарны шуптузун чыскаагаш, мунукчу бүрүзүн эртер орукту, черни дөгере билген турар кылдыр сургаар.
Дараазында хүт салыр кижиниң кыйгызы-биле аъттар чаржып-ла үнер. Мунукчулар аъттарны хөөрезин дээш, алгырышпышаан, кымчызын агаарга чайыптарлар. Мунукчулар аъттар маңнажып орда, мунган малының онзагай байдалын көрүп тургаш, маңын таарыыр, аът кезек болза, чарыш төнгелекте, шаан үзе маңнап каавытпазын дээш, ону оожургадып, аксын тыртар. А бир эвес ол аът аажок узак болза, ооң маңы үнзүн дээш, ону кымчы-биле хойзуп, аажок хөөреди кускуннагылаар. Аът аксы тыртар черге баштай четкен аът эрткени ол болур. Чамдык чүгүрүк аъттар үргүлчү эртер суг болгулаар. Ындыг аъттарга чаңчыл ёзугаар мактаан шола аттарны тыпсыр турган.
Чыраа болгаш челер аъттарны аңгы чарыштырар. Оларны соодары, чарышка белеткээри чүгүрүк аът-биле дөмей. Ынчалза-даа чыраа, челер аъттарның чарыштырар хемчээли арай чоок болур. Чыраа болгаш челер аъттарны эзертеп алгаш, малдың чоруун үндүр мунуп билир дуржулгалыг улуг кижилер башкарар. Челер база чыраа аъттарны чамдыкта катай салыптар, чүге дээрге оларның чоруунуң оккуру барык дөмей. Челер аът дөрт даванын дөрт аңгы ээлчештир салып турар болза, чыраа аъттарның бир талакы холу биле буду хары угда көдүрүлгеш, хары угда черге бастынар, ийи көстек-биле дөрт даванын көстеп каан дег. Аныяк богбаларны чырааладып өөредирде, ийи көстек-биле дөрт даванын көстеп алгаш, чырааладып өөредир турган.
Аът чарыжының дугайында чугаалап тургаш, шаандакы улустуң база бир хүндүлүг маргылдаазы чадаг чарышты чугаалавас болза, хоржок болгай. Улуг байырлалдар болганда, идик чок кончуг маңнаар улус чүгүрүк аътка безин четтирбейн баарын улуг улус чугаалажыр чорааннар. Ындыг чүгүрүк улусту кожуун, сумунуң мурнундан өске кожуун, сумуга барып чаржыры-биле чорудуп турган. Бурунгу Иран эртемден Рашид-ад-дин “Чыл демдеглелинге” тываларның аът мунупканда, кандыг-даа арт-сын ырак-чоок апаарын бижип турар. Аңаа бадыткал кылдыр – чоокку үеде тыва аныяк херээжен арат чайгы хүнде 260 километрни ол-ла аъды-биле халды бергеш, төөгүде киргени чоргаарал.
Эр кижиниң 3 оюнунуң бирээзи аът чарыжынга Тыва Арат Республика үезинде ТАР-ның 15 чылдаан байырлалынга болган аът чарыжынга Тес-Хемден келген Сандаңмаа Соянның кара аъды эрткен. ТАР Чазаа ол аътка “Эзир-Кара” деп шола ат тывыскан. Эзир-Кара 1937 чылда бирги черни алырга, аңаа “Хүлүк-Кара” деп атты тывыскан. Хүлүк-Кара 1938 чылда бирги черни алгаш, “Хартыга-Кара” деп хүндүлүг атты алган.
Тыва Автономнуг Область үезинде 1951 чылда аъттарның шыдамыын хынаары-биле, 1000 км узун орукту Тес-Хемден, Каа-Хемден 12 аът мунукчулары эрткен. Олар Кызылдан сентябрь 27-де үнгеш, Шагаан-Арыг – Чадаана – Кызыл-Мажалык – Хандагайты – Дус-Даг – Самагалдай – Балгазын – Сарыг-Сеп – Кызылга октябрь 7-де дедир ээп чедип келгеннер. Кызылга 1989 чылда болуп эрткен бирги Наадымда 25 км хемчээлге Иймеден Чечек-оол Монгуштуң доруг аъды эрткен. Дараазында аът чарыжы 1989–1993 чылдарда Кызылдың ипподромунга болуп эрткилээн. Аъттарның узаан хынаары-биле, 1994 чылдың Наадымында узуну 40 км хемчээлге аът чарыжын эрттирген. Аңаа Тес-Хемниң Ак-Эриктен Янсуров Байсаровтуң ала аъды эрткен. Улаштыр 1994 чылдың августа 28 хонук иштинде аъттыг аян-чорук (туризм) Тоора-Хем – Хамсыра – Алдыгджер (Тофолария), Салгал Карашпай, Александр Иргит, Рудольф Кол олар киржип эрткеннер.
Дараазында 1996, 1998 чылдарда Наадымнарда Эрзинден Фёдор Саноонуң бора аъды эрткеш, дизельдиг чүък машиназын шаңналга алган. Бо аът “Дизель-Бора” деп шола атка чединген. База 1997, 1998 чылдарда Баян-Дугайдан Андрей Монгуштуң калчан-шилги аъды эрткен. Аъттың ээзи ийи ГАЗ-53 чүък машиназын шаңналга алган. Улаштыр 1994-2001 чылга чедир 15 км хемчээлге Улуг-Хемниң Торгалыгдан Сергей Санчының “Россия” деп шолалыг калдар аъды 7 улай Наадымнарга чемпионнаан. Улаштыр 2005 чылдың Наадымында 25 км хемчээлге Кур-Черден Мерген Монгуштуң калчан-кара аъды эрткен. Калчан-Кара аът 2010 чылдың Наадымында 40 км хемчээлге база мурнап келген. Бо аът өске Наадымнарга 5 катап шаңналдыг черлерже кирип, ниитизи-биле ээзинге 5 чиик машинаны чаалап берген. Калчан-Кара аът Тыва иштинге янзы-бүрү чергениң аът чарыштарынга 17 катап чемпионнаан. Улаштыр 2006, 2007 чылдарда Наадымның 40 км аът чарыжынга Шемиден Виталий Ховалыгның (Хөлчүк) бора аъды эрткеш, ийи ВАЗ-2107 чиик машиналар-биле шаңнаткан. Ол-ла 2007 чылдың Наадымында ооң доруг чаваазы 15 км-ге аныяк малдарны мурнааш, база чиик машина-биле шаңнаткан. Ол ышкаш чыраа аъттар аразынга 15 км хемчээлге Геннадий Ондарның аъды үш катап чемпионнаан, ооң ээзи үш чиик машинаны шаңналга алган. Ол-ла чарышка Баян-Таладан Валерий Монгуштуң доруг аъды база үш катап мурнап келген. Аъттың ээзи үш чиик машинаны шаңналга алган.
Улаштыр 2014, 2015 чылдарның Наадымынга 25 км хемчээлге Хөнделеңден келген Менди Күжүгеттиң калчан-хүрең аъды чемпионнаан. Аъттың ээзи “Тыва Республиканың алдарлыг аът соодукчузу” деп хүндүлүг атты база ийи “Лада-Гранта” деп чиик машинаны ол шаңналга алган. Сөөлгү чылдарда Чадаанага болуп турар аът чарыжынга Калчан-Хүрең бирги черни ап келген. Дараазында “Тыва Республиканың Алдарлыг аът соодукчузу” деп хүндүлүг аттың эдилекчизи Улуг-Хем кожууннуң Торгалыг сумузундан Байыр Александрович Доржунуң чүгүрүк малдары Наадымнарның 11 дакпыр тиилекчилери болган. Ооң доруг аъды (Гудзон кулуну) 2015 чылда төрүттүнген. Дараазында Чадаана-2019, Наадым-2019, 2020, 2022, 2023, 2024 чылдарда чаваалар база чүгүрүктер аразынга чемпион база 2021 чылда 2 дугаар болган. Дараазында бора аъды (Набег кулуну) 2013 чылда төрүттүнген. Ол Наадым-2017 чаваалар аразынга тиилекчи база чүгүрүктер аразынга Наадым – 2018, 2020, 2021 чылдарда чемпиону база 2019 чылда 2 дугаар черни алган. Ынчангаш “Чүгүрүктүң чүгүрүү” деп атка төлептиг болган.
Чадаана-2018, 2021 чылдарда бирги база 2019 чылда ийиги черлерге төлептиг болган. Дараазында Эзир-Кара 2014 чылда Улуг-Хемге төрүттүнген. Наадым–2019 чылда чемпиону база 2022 чылда 6 дугаар чер алган. Чадаанага 2019 чылда бирги чер, 2022 чылда 2-ги чер алган. Чоруктуг, эзерлиг аъттар аразынга Байыр Доржу 2009, 2013, 2017 чылдарда чемпион атка төлептиг болган.
Сөөлгү 2023 чылдың Наадымында тиилээн чүгүрүктер. Аныяк 2 хар чедир малдар аразынга 1-ги черни Улуг-Хем кожууннуң Торгалыг сумузундан Орлан Санчының Калчан-Доруг аъды алган. Дөрт хар чедир аныяк чүгүрүк малдарның чарыжынга Чөөн-Хемчиктен Дайза Монгуштуң Хүрең малы бир дугаар маңнап келген. Дөрт хар чедир 10 км хемчээлге челер, чыраалаар малдар аразынга 1-ги черни Таңдыдан Буян Ооржактың Кара аъды алган. Дөрт хар чедир челер малдар аразынга 15 км хемчээлге 1-ги черни Кызыл кожуундан Радомир Иргиттиң Доруг аъды алган. Дөрт хардан өрү 15 км хемчээлге 1-ги черге Өвүрден Артемий Дагбыштың Калдар аъды төлептиг болган.
Чүгүрүк малдарлыг Республиканың Арзылаң, Күчүтен мөгелери Геннадий Монгуш, Чимит Куулар, Андрей Хертек, Эрес Кара-Сал, Аяс Монгуш оларга база оон-даа өскелерге чүгүрүктерни эки өстүрери дээш, йөрээлди салып курайладывыс.
/ Алексей ЧАМБАЛ-ООЛ, спорттуң хоочуну.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
“Шын” №27 2025 чылдың июль 17