Тес-Хемниң Белдир-Арыг суурга төрүттүнгеш, Самагалдайга өзүп-доругуп, школа доозуп, шериглээш кээп, аңаа ажылчын базымнарым эгелээн. Эртемим аайы-биле өске кожууннарга ажылдап чорзумза-даа, үргүлчү чуртумче чаныксаар, ынаар баарынга ынак мен. Орук ара Куран, Шуурмакты эрткеш-ле, сагыш-сеткилим аарып эгелээр.
Калдак-Хамар арттың аксынче кирип бар чоруурга, ол арттан баткан хемни «Шураштыг» деп бижип кааны кайгамчык. Чүү кижи, кажан ол арт иштиниң оң-солагай талаларындан баткан хемнерни «Шураштыг» деп бижиттирип каан чүвел? Чонумну кайгаар мен, кым-даа ону тоовас. Чогум бир-ле улус сагыжы аарып чор боор деп идегээр мен.
Эрзин, Тестиң база оон-даа өске тос кожуун чонунуң казып аштап тургаш кылган, ыр-шоорда кирген улуг, ыдыктыг артывысты куду көргени ол деп санаар мен. Өске кожуун чоннары чай дургузунда Төре-Хөлдеп, оон-даа өске чылдагаан-биле чорааш, кайгап турлар боор.
«Оон-даа, моон-даа кээрге, Шураштыг, алды-чеди шураштыглыг Шураштыг арт-сыны» деп ырлаар үе келген эвес бе?!
Төөгүлүг, ыдыктыг Калдак-Хамар арттың оон-моон кирген хемнериниң эрги аттарын шын бижээш, тургузуп алыр үе келген деп бодап тур мен. Бо дугайында кожууннуң чагырга, хурал даргаларынга чагааны бижээн мен, харыызы чок.
Республиканың Архив черинге четкеш, чагыгны киирдим, харыызын манап тур мен. Архивтиң таңныылы акый: «Шын-дыр, кызып тургаш, сорулгаң чедип ал, дуңмам. Кайгаар чордум, харын, ол арт аксында, иштинде бижиктерни көргеш» — дээн чугаазы тыва чоннуң сагыш човап чоруурун көргүстү.
Самагалдайдан Кызылче артты ажып бадыптарга, баштай Калдак ишти, оон ол орукту туткан чонувуска тураскаалга чедир азы оң талада хемни Калдак дээр. Тураскаалды эртерге-ле, көвүрүг, ооң адаа-биле солагай таладан хемчигешти Хамар дээр (архивте бар болду. Моол ат, очулдурарга, «думчук» дээр). Хамар хем санап четпес думчуктарының баарындан бадып кээп, көвүрүгнү эрткеш, Калдак биле Хамар ийи каттыжып Калдак-Хамар болуп бадыптар. Дараазында Шуурмакка каттыжарынга чедир солагай талазында чарык иштинден тайгавыстан шурап баткан Шураштыг хем ол-дур, а оң талазындан Оргу-Хаак хем келгени ол. Олар каттышкаш, улаштыр бадыпканнар, оон чүгле оң таладан хемнер келген, оларның аттарын билбес мен.
Шуурмак бетинде көвүрүг адаандан Калдак-Хамар агып баткан, ынчангаш аңаа «Калдак-Хамар» деп эде бижиири чөптүг. Найысылалывыс талазындан кээрге, Шуурмакты эртерге, бир дугаар көвүрүгге хемниң төөгүлүг «Калдак-Хамар» деп шын адын эгидер ужурлуг. Бо айтырыгны шиитпирлээринге чонум дузалажыр дээрзинге идегеп тур мен.
Черлер, хемнер аттарын бичиимде-ле Тес-Хем кожууннуң аң-мең камгалакчызы болуп ажылдап чораан Күнзек Чорбаа өгбемден дыңнап чораан мен. Ол черлерге аъттанып алгаш чортуп чорааш, төөгүүр чораан кижи.
Бир-ле хоочун өгбе найысылал баарда, ыдыктыг арт кыры-биле эртип чыткаш, самбыраларда бижээн хемнер аттарын номчааш, тос кожуун чонунуң кылган ажылы хилис барбаан-дыр деп, магадап, чоргаарланып эртер болза онза-ла ийик. Ол эвес болза, тос кожуун чону эрткен-дүшкенде, өгбелериниң кылган, ыр-шоорда кирген Калдак-Хамары кайда ирги деп бодаар эвес бе?
/Виталий УВАННАЙ.
Кызыл хоорай.
"Шын" №37 2023 чылдың май 23