Бо чылдың август 27-де республиканың культура болгаш уран чүүлүнүң хоочуннары төөгүлүг Суг-Бажы суурже турисчи аян-чорук кылып үнүптүвүс. Суурга чеде бергеш, бир дугаар барган черивис бөдүүн арат Дартаакы Оюннуң (сөөлүнде тыва Иван Сусанин деп адай берген) болгаш өске-даа кызыл партизаннарның дузалакчылары — араттарның маадырлыг чоруун бижип көргүскен тураскаалга мөгейдивис.
Улаштыр Тываның Национал музейиниң салбыры — Кочетов суурда төөгү-мемориалдыг музейге кээривиске, бисти музейниң аныяк эргелекчизи Саглаана Омаковна Монгуш биле музейниң хоочун ажылдакчызы Владимир Сергеевич Оюн уткуп алдылар.
1921 чылдың август 13-те Суг-Бажынга бүгү Тываның төлээлекчилериниң үндезилекчи Хуралынга Тыва күрүнени тургузар дугайында төөгүлүг резолюцияны хүлээп алганын база Хуралдың болуп эрткен бажыңын, кызыл партизаннарның штавын көргүзүп, тайылбырлааннар. Ол ышкаш тураскаалдарлыг шөлде Тываның Араттың революстуг намының тургузукчуларының бирээзи Күрседи Кенден оглу Оюннуң, кызыл партизаннарның командири Сергей Кузьмич Кочетовтуң болгаш бээзи ноян Ажыкайның дугайында солун тайылбырны база кылганнар.
Бис, хоочуннар, Тывавыстың төөгүзүн багай эвес билир-даа болзувусса, бо төөгүлүг болуушкуннар болуп турган черге чорааш, дыка хөй чүүлдерни билип ап, караавыс-биле көрүп, холувус-биле тудуп суйбап-даа турдувус.
Ынчангаш бо төөгүлүг черже салгалдарывысты эккээр болза, патриотчу кижизидилгени күштелдирер сорулгавыска дыка-ла улуг идигни бээр боор.
Музейниң ажылдакчылары боттарының ажылынга дыка-ла бердинген улус чорду. Ылаңгыя хоочун культура ажылдакчызы Владимир Сергеевич Оюн кандыг-даа хар-назылыг улуска чедингир, билдингир кылдыр тайылбырлаар кижи болду. Мен бодум хуумда чүге ыяап-ла бо Суг-Бажынга төөгүлүг Тургузукчу Хурал болуп эрткенил деп айтырыымга, дорт харыыны билип алдым.
Черле Суг-Бажы суурнуң чурттакчы чону, Таңды кожууннуң удуртулгазы-даа төөгүзүнге дыка хумагалыг чон деп билип алдывыс. Ооң бадыткалынга ол музейниң девискээринде тускайлаттынган шериг операциязынга бажын салган маадыр оолдарывыска онзагай тураскаал самбыраны тургусканы база Ада-чуртувустуң Улуг дайынынга, Афган, Чечен дайыннарынга киржип чораан Суг-Бажы суурнуң маадырларының ат-сывын мрамордан кылган тураскаалдарда киир бижиттингени болуп турар.
Дараазында суурнуң чагырга даргазының оралакчызының хүлээлгезин күүседип турар Алимаа Оюн изиг шайы-биле уткуп-хүлээп ап, суурнуң төвүнде Бурганнар аллеязынга, «сымыраныр терекке» чедирип, солун тайылбырны кылды. Бурганнар аллеязын тускай төлевилел-биле идепкейжи бөлүк эгелээнин, тудуп тургузарынга чоннуң идепкейлиин Алимаа Владимировна чоргаарал-биле чугаалап турду. Ам бо хүннерде тейлеп кээп турар чон үзүлбес, даштыкыдан туристер безин кээп турарын демдегледи.
Бо хүннүң аян-чоруу сагыш-сеткиливиске дыка-ла таарышты. Ынчангаш бо солун үнүүшкүннү удуртуп эрттирген Культура хоочуннарының чөвүлелиниң даргазы Зоя Доржуевна Монгушка, бисти деткээн культура сайыды Виктор Сергеевич Чигжитке, «Чаңгыс демниг Россия» партиязының регионалдыг салбырының депутаттарынга, Виктор Көк-оол аттыг хөгжүм-шии театрының удуртулгазынга, бисти сөөртүп чораан чолаачы дуңмавыска улуу-биле өөрүп четтиргенивисти илереттивис.
Алефтина ХАЛБАЖЫК, культураның хоочуну.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
“Шын” №79 2023 чылдың октябрь 18