Төлептиг эмчи, чогаалчы ава

Салым-чолга көрдүнүп каан чуртталганы,
Чараштыр-ла чурттап каары күзенчиг-дир.
А.ДАРЖАЙ

«Сүмбер-Уула тей, Сүт-Хөл шалбаа турар шагда...» дээш эгелээн тоолчургу чугааже кирген, Сүт-Хөл кожууннуң эмнелгезинге чалыы акушерка эмчи кыс ажылдап чедип келген. Оон бээр хөй-ле үелер эрткен, амыдырал чаарттынып, сайзырап турган.

Раиса Ховалыг бодунуң өскен-төрээн черинге 30 чылдар дургузунда кижилерниң кадыкшылы дээш могаг-шылаг, үзүктел чок ажылдааш, 1000 ажыг бичии чаштарның хин-авазы болганын айтып каайн. Дээди категорияның акушерказы амыдыралының аайы-биле Кызыл хоорайның 2 дугаар божудулга бажыңынга, Сукпак сумузунуң эмнелгезинге ажылдааш, улаштыр Кызыл хоорайның дүрген дуза эмчи станциязынга 10 чыл үре-түңнелдиг ажылдаан. Ол — Сүт-Хөл кожууннуң хүндүлүг хамаатызы, Кожуун совединге каш удаа депутатка соңгудуп чораан. РФ-тиң кадык камгалалының тергиини, ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы, хөй-хөй хүндүлел бижиктерниң эдилекчизи, ТР-ниң чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, шүлүкчү, прозачы. Тываның база бир ховар кыстарының бирээзи.

Раиса Ховалыг-биле баштай ужуражып, танышканывыс Тываның херээжен чогаалчыларының шуулганынга болган. Ол меңээ ужуражып азы долгап-даа келгенде, «Мээң авыдайым» деп адаар кижи.

— Раиса Чүлдүмовна, кижи уктуг, чер-чурттуг болгай...

— Мен Сүт-Хөл кожууннуң Кара-Чыраа сумузунга ажылчын өг-бүлеге төрүттүнген мен. Ачам Чүлдүм Дагбаевич Монгуш Күш-ажылдың хоочуну, Тыва АССР-ниң алдарлыг тудугжузу чораан. Улус ачамны «Шевер Чүлдүм» деп, “алдын холдарын” үнелеп, хүндүлеп адаар чорааннар. Ачам аңнаар-меңнээр, кончуг аңчы кижи. Улуг Кызыл-Тайганың баарында даштардан дээрбени безин чазап, одаар демир суугуларны шевергин каңнап кылып каар. Авамны Чылбак Көк-Ооргаевна дээр, он уругну божуп төрээн, Маадыр ие. Тыва тоннарны хөлчок чараш додарлап даараар, аргыттынар. Ада-ием өдээнге инек, хой-өшкү, анай-хураган, аът, хаван, дагаа, тоолай дээш азыраваан-даа малы чок, эрестиг ажылгыр улус.

— Буянныг ажылды кылып чораан-дыр силер. Ол дугайында сактыышкындан кылыптар бис бе?

— Кызылдың эмчи училищезин 1972 чылда дооскаш, төрээн черим Сүт-Хөлге күш-ажылчы базымымны кожуунумнуң төп эмнелгезиниң божудар салбырындан эгелээн мен. Төрээн черимге 30 чыл дургузунда үзүктел чок ажылдадым. Ажылдап чораан үелеримде хөй-ле иелерниң “караан чырыдып” чордум: тыртып (Эклапсия) божуур, хан базыышкыны улуг, ыжык, хаваң иелерни, ийистерни, дедир (ужазы-биле, буду-биле үнер) божуур иелерни, кили бичии, улуг (5кг 300гр уругну утпас мен), дунчукан уруглар, сыртыы саадааш, холдап ужулдурган иелер дээш кандыг берге үелер турбаан дээр. Улуг дуржулгалыг гинеколог эмчим Долчатмаа Чыласовна Монгуш мени хөйге өөреткен. Эмчимге черге чедир мөгейип чоруур мен. Эмчим шөлээлеп азы 2–3 ай өөренип чоруй баарга, орнунга гинеколог хүлээлгезин күүседип чыдып каар турган мен. Ие кижи чидирип көрбээн бис, өршээ.

Ие кижилерни иштелиишкинден камгалап спиральдарны (ВМС) салып, арага-дарының, наркотиктерниң хоразының дугайында лекция, беседаларлыг кежээлерни эттиртип, концерттерни-даа көргүзүп чораанывыс уттундурбас. Ажылдап чорааш, кожуунум мурнакчыларының, эмчилерниң чымыштыг ажыл-ижин массалыг информация чеспектери “Шын”, ”Тываның аныяктары”, ”Ленинчи орук”, ”Эне сөзү”, ”Сүт-Хөл” солуннарынга хөйү-биле чырыдып, бижип чордум.

— Ажылыңарга кандыг онзагай солун таварылга силерниң сагыш-сеткилиңерге уттундурбас артып калганыл?

— Кежээки үеде хырны кедергей улуг аныяк иштиг уругну эккелген. Ооң эъди бичиилеп аартып, ыйындырып турган. Уруг эмчи учедунга хуусаазы улгады бергенде туруп алган, УЗИ безин эртип албаан болган. Шинчип көргеш, хөлчок улуг уруг азы ийис уруглар деп бодалга келген мен. «Думчукка тулганда, бызаа сугжу» дээн ышкаш, иштиг уругну божудуп кирипкен бис. Божуур иеге үр-ле дузалажып, девидеп турувуста, хөлчок дүккүр кара баштыг өпеяа мойнунга чедир үнүп келзе-даа, экти үнүп чадап шаг болган. Чаш кижиниң арны көгерип эгелээрге, девидеп, дер-бузум шааңайнып, «чаш чүве эртип каарыйна» деп сүрээдээш, холум-биле уругнуң колдуунга четкеш, бир холун камныг үндүрүп кээримге, ам-на экти чаларап, бажы үнүп келди. Чаш төлдүң арны көгерип, сылдыстар ышкаш хөй көк, кызыл точкалар эңдерлип, тын чок дунчугуп бар чыдар болду. Өпеяаның ужазынче часкап-часкап, чылыг сугже суккаш, аксын, думчуун сордуруп, хининче эм салып турувуста, ам-на оңгарлып, багайтыр: “Ыңаа” деп медээледи. Мээң коргуушкунум чүгээртеп, амыраанымдан караам чажы изиңейнип бадып турду. Чаш төлдү арыдыр чуггаш, чөргекке ораагаш, килге салыптарывыска, 5кг 300 гр болду. Чедимчелиг ажыл, улуг килдиг кыс өпеяа олчалыг болганывыска амырап, куспактажып турдувус. Чаа божаан ие сыртыы саадааш, хөй хан чидирип шаа чокталган. Уруг сыртыын холдап чаларадып эккелгеш, улаштыр тааржыр донор ханын кудуп, сегередип алган бис. Улуг килдиг кызывысты бичии өске өпеяалар аразынга чыттырып каарывыска, үш айлыг уруглар хире. Эмнелгеже ажылдап бар чыткаш, божудар салбырже киргеш: ”Угбаязы кандыг хонган? — деп, мешпеккейимни чассыдып каар турган мен...

— Раиса Чүлдүмовна, бодуңарның өг-бүлеңер, ажы-төлүңер дугайын сонуургадып көрүңерем.

— Уругларым адазын Алдандай Анзатович Ховалыг дээр, ол Сүт-Хөлдүң арга-арыг ажыл-агыйының удуртукчузу чораан. Хып дээн аныяк үези, 36 харлыында, айыыл-халапка таварышкаш, «аъдының бажы» эрте-ле хоя берген. Өөм ээзиниң соонда 4 кады төрээннеримни база чидирип, амыдыралдың кадыг-берге оруктарын шыдажып эртим.

Улуг ажыг-шүжүгнү чүъктеп эрткеш, ажы-төлүмнү төлептиг кижилер кылдыр өстүрерин кыстым. Улуг оглум Аяс Алдандайович Каа-Хемниң хөмүр-даш уургайында шахтер, ээлчег начальниги база ТКУ-да казымал байлактар талазы-биле эртемниң башкызы болуп ажылдап чоруур. Өөнүң ишти Чечек Викторовна нефролог эмчи, олар 3 ажы-төлдүг.
Ийиги оглум – Алдай-Мерген Алдандайович амгы үеде көдээ ажыл-агый сайыдының хүлээлгезин күүседип турар. Кенним Октябрина Алексеевна «Мери Кей» компанияның ажылдакчызы, 4 ажы-төлдүг. Чаңгыс кызым – Айлаң Алдандайовна, төпчүткен өөредилге черинде экономист. Күдээм Александр Романович Ооржак ИХЯ-да ажылдап турар, 3 уруглуг.

— Силерниң шүлүк, чогаал бижиир онзагай талантыңар база бар болгай.

— Ийе, уран чүүлге, чогаал бижииринге ынак мен. Шүлүктерим, чогаалдарым “Улуг-Хем” чечен чогаал альманагынга, республика солуннарынга удаа-дараа үнгүлеп, чырык көөр аас-кежиктиг болганын айтыксадым.

Чырыкче 4 номум үнген. Шүлүктер чыындызы «Баштайгы сөң» – 2005, «Амыдыралдың сөңнери» — 2010, «Ынакшылды камнаан болза» 2015 чылда, “Черим чуртум-чоргааралым” 2022 чылда үнгүлээн. Чеди шүлүүмге ырылар аялгазын Тывада ат-сывы билдингир композиторларывыс бижээн. Чижээлээрге, «Суг-ла-Аксы суурумну» деп шүлүүмге бот-тывынгыр композитор Анатолий Монгуш база ооң чээни, аныяк композитор Томас Монгуш ийи аңгы чараш аялгаларны чогааткан. «Эмчи эжимге» — Батый Монгуш, «Сүт-Хөл кызы», «Кара-Чыраамны» база ийи композитор Кара-Кат Ооржак, Кертик-оол Данзын, «Чедер хөлүм», «Кавайымны» деп шүлүктерге Мерген Шойдан чараш аялгаларны бижээн. Кудаларымга тураскааткан «Шуурмак суурумга” деп шүлүүмге Ак-кыс Доржу аялганы чогааткан.

Раиса ОНДАР, РФ-тиң Улус өөредилгезиниң тергиини,
ТР-ниң өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы.

"Шын" №43 2023 чылдың июнь 14