«Булут аразындан хүн караа чылыг, улус аразындан ие караа чымчак» деп тыва чон чиге-ле сөглээн. Кандыг-даа назы-харлыг, эртем-билиглиг, омак-сөөктүг кижиге иези дег эргим кижи чок.
1915 чылда Россияга Иелер хүнүн демдеглеп эгелээн, кезек үениң аайы-биле ол байырлал уттундурган турган. 1998 чылда РФ-тиң Президентизиниң Чарлыын езугаар Иелер хүнүн Россияга ноябрьның сөөлгү улуг-хүнүнде демдеглеп эгелээн. Бо чылын Иелер хүнүн ноябрь 26-да демдеглээр.
Ынчангаш бо чараш байырлалдың бүдүүзүнде аңгы-аңгы назы-харлыг, мергежилдиг кижилерниң авазының дугайында бодалдарын, сактыышкыннарын номчукчуларывыска сонуургадыыл.
«ӨГ-БҮЛЕВИСТЕ УЛУГ ЭРГЕЛИГ КИЖИ – АВАВЫС»…
«Шын» солуннуң фотокорреспондентизи Буян Ооржак:
— Мээң авамны Роллана Доштуг-ооловна Ооржак дээр. Авам ада-иезиниң чеди кызының эң-не хеймери болгаш, өг-бүлезинге аажок эргелиг өскен. Авам 1981 чылда Бай-Тайга кожууннуң Шуй сумузунуң девискээринде Бавыдай деп черде көктүг-шыктыг чайлагга төрүттүнген. Эмчи-домчулар турган-даа болза, кырган-авам эмнелге барып четтикпээн, көдээ аалга караа чырып, чиигээн дээр чораан. Ынчангаш-ла боор, авам өске кады төрээннериниң аразындан чааскаан ада-иезиниң чайлаан ээлеп арткан. Амгы үеде ада-ием Бавыдайда мал-маганын чайлагладып чоруурлар.
Авам Кызылдың башкы училищезин дооскаш, төрээн суурунуң Шуй ортумак школазынга ажылдап киргеш, ам-даа ында ажылдап чоруур. Ооң доостурган өөреникчилери эңмежок. Өөреникчилери-биле эптиг-демниг эжишкилер дег, үнчүп-киржип эдержип чоруур. Авамның өөреникчилери мени башкывыстың оглу дээш аажоктар, угбаларым, акыларым-даа дег хамаарылгалыг.
Авам дыка-ла орлан-эрес, амыдыралчы тура-соруктуг, олут орбас кежээ кижи. Боду хөлчок арыг-силиг болгаш дөрт оглу, бисте, арыг-силигни «тарып» каан деп болур. Эртен эрте оттуп келгеш, кижи бүрүзү бодунуң хүлээлгелерин, ававыс айбылаваанда-ла, кылып кааптар чаңчылдыг бис. Хүлээлгевис күүсеттинмес болза, чүү болурун дыка эки билир бис.
Авам ажы-төлүнүң эргим, ынак авазы болурундан аңгыда, ачавыс Эрес Окпан-оолович Ооржактың бүзүрелдиг эжи. Ачам база авам дег, олут орбас эрес-кежээ кижилерниң бирээзи. Авам, ачам кады ажыл кыла бергенде, олар дег шевер улус чок. Ачавыс демир хайылдырар, тудугжу, автомобиль септээр, электрик, повар дээш эр кижиниң кылып билир ужурлуг ажылдарын доозазын кылыр. Авамга езулуг-ла бүзүрелдиг эш болуп чоруур. Херек болза, даараныр, чугайланыр дээш кылбазы-ла чок кижи-дир ийин. Амгы үеде мал азырап чоруур.
Үш оол дуңмалыг мен. Оларның ийизи школачы, а эң-не хеймеривис беш харлыг. Өг-бүлевисте эң-не улуг эргелиг кижи – ававыс. Ол оолдар аразынга пат чаңчыга берген. Чамдыкта оолдарзыы аажок кылдыр чугаалангылаптарга, чаптап ханмас бис. Авам боду эпчоксуна-даа бээр-ле.
«Самдар-даа болза, арыг-силиг чоруңар. Чалгаа болбаңар, кежээ чоруңар. Амыдыралга кызымак болуңар» – деп, ававыстың биске чагыы-ла ол.
Иелер хүнүн таварыштыр авамга чалымныг изиг байырымны чедирип, эң-не кол чүүл – кадыкшылды, бистиң аравыска ам-даа хөй-хөй чылдарда оолдары, бисти, өөртүп чоруурун күзээр-дир мен.
КҮДҮК БАЗЫП МӨГЕЙДИВИС
Чүрек-дамыр кезер эмчи Росси Күжүгет:
— Авам Елена Чыртак-ооловна Күжүгет 1957 чылдың декабрь 5-те Таңды кожууннуң Чал-Кежигге төрүттүнген. Ачазын Чыртак-оол Сыгданович Оюн (Хертеш деп авазының адын фамилия кылып алган), авазын Кыргыс Кудажиевна Хертеш дээр чораан. Авам 1973 чылда Чал-Кежигниң 8 чыл школазын, 1975 чылда Элегес ортумак школазын дооскан.
Кызылдың башкы институдун дооскаш, Бай-Тайганың Кызыл-Даг ортумак школазынга орус дыл, литература башкызы болуп ажылдап эгелээн. Чаңгыс школага 35 чыл башкылап, организакчылап, өөредилге эргелекчилеп, өскүстер интернадынга директорлап чораан.
«Дуржулгалыг башкы», «РФ-тиң Улус өөредилгезиниң тергиини», «Күш-ажылдың хоочуну» дээш оон-даа хөй-хөй шаңналдарның эдилекчизи.
1979 чылда ачам Александр Кимович Күжүгет-биле өг-бүле тутканнар. Олар институтка өөренип тургаш таныжып алганнар. «Ниити чуртталга бажыңынга эрттирилге пунктузунга дежурныйлап турумда, бир сегел салдыг оол келгеш, мени байысаап, адымны, фамилиямны айтырып туруп берген. Фамилиям Хертеш боорга, "Чүге Хертеш чүвел Хертек эвес бе, Бай-Тайгадан эвес сен бе?" дээн» — деп, авам хөөрээр кижи.
Авамның ынак ному «Аъштыг-чемниг Ташкент хоорай». Авам бичии турда, кырган-ачам кежээниң-не бичии сандайга ол номну салгаш, ыыткыр номчудар турган дээр. Дуңмалары, кырган-авазы, кожалары дыка сонуургап дыңнаарлар. Авам кырган-ачамның улуг уруу боорга, «Башкы болур сен, улуу дээди эртемниг болурга, дуңмаларың сени дөзээр» — деп чорааны боттанган.
Авамның ынак чеми жаркое, бигус, бууза. Ногаа тарыырынга ынак. Янзы-бүрү дузаан, хайындырган чемнер, мөөгү, лечо, солянка, аджика, соктар дээш тараан ногаа-чимизинден 60–70 банка чедир кылыр. Час дүжерге-ле, теплицага ажыл эгелээр, орай күске чедир дүжүдүн ажаап кээр. Бичии тургаш авамны сактып кээримге-ле, суурнуң херээжен чонун ногаа тарыырынга өөредир кижи. «Суурнуң херээжен чонун шуптузун өөреттиңер аа» деп, бир угбайның чугаалап олурганын сактыр-дыр мен. Кызыл-Даг сумузунуң чонун мөөгүлээринге база авам өөреткен.
Авам, ачам 4 ажы-төлдүг, 10 уйнуктуг. «Кижиниң байы – ажы-төлүнде» деп авам чоргаарланып, чаңгыс кыстыг, үш оолдуг болганынга өөрүп, бурганга тейлеп чоруур. Улуг уруу Долаана Долгар Каа-Хем кожууннуң төп эмнелгезинде ниити аарыглар эмчизи. Ада-иемниң улуг оглу-дур мен ийин. 2012 чылда Кызылга клиника ажыдар дээримге, авам Кызыл-Даг суурдан меңээ дузалажыр дээш, Кызыл хоорайже көжүп келген. Ынчангаш «Алдан» клиниказының бир дугаар администратору авам болган. Ортун оглу Али Күжүгет Новосибирскиниң университединиң математика факультедин дооскан. Төрээн Тывазынга бир-ле эки чүүлдү кылыр дээш, дооскан эртеминиң аайы-биле «Тыва таналды» болгаш «Тыва википедияны» тургускан. Хеймеривис Чаян юрист эртемниг.
Ачавыс дыка эрте, 2002 чылда, өске оранче чоруй барган-даа болза, ававыс сула салдынмайн, ажы-төлүн дээди эртем чедирип, эки кижилер кылдыр өстүргенинге чоргаарланып, үлегерлиг авалыг бис деп тейлеп чоруур бис. Иелер хүнүн таварыштыр ававыска күдүк базып мөгейдивис.
ЭРТИНЕ ДАШТАРДАН-ДАА ҮНЕЗИ БЕДИК…
Даштыкы дыл башкызы Валерия Кулундарий:
– Авам Светлана Опан-ооловна Куулар Өвүрнүң Бора-Шай чурттуг. Красноярск хоорайның садыг техникумун дооскаш, Арыг-Үзүү, Суг-Аксы суурларга ажылдаан. Сөөлгү дөртен ажыг чылды Чаа-Хөл суурда ажылдап чоруур. Чаңгыс кызының, ийи оглунуң энерелдиг авазы, дөрт уйнуунуң кырган-авазы.
Ававысты Светлана деп адааны-ла чөп. Ол бодунуң адынга езулуг төлептиг — чырык, чылыг, чымчак сеткилдиг. Ада-иевис үш ажы-төлүнден аңгыда, малчын төрелдериниң он ажыг ажы-төлүн өстүрүп, эртем-билигге чедирип, өглеп-баштап, амыдыралдың шын оруунче үдээн. Уйнуктарының амыдыралынче улуг кичээнгейин салып, арга-сүмезин кадып чоруур. Ие кижиниң сеткили чаагай, улуг буянныг деп чүвени авам бадыткап чоруур. Ававысты төрел аймаавыска «Тереза ие» деп-даа чаптап адаар бис. Ада-иемниң ачызында чаңгыс эвес дээди эртемни чедип ап, делегейни эргий кезип, өөренип, бедиктерже чүткүп чоруурум дээрге-ле, оларымның ачы-буяны, деткимчези, үлегер-чижээ болгаш шыңгыы кижизидилгезиниң салдары-дыр.
Ававыс – сайгарлыкчы (англи дылда болза, «бизнес-леди»). Хүлээнген ажылын эчизинге чедирбээн шаанда, амыравас кижи. Кандыг-даа үүлени эгелээш, ыяап-ла чедиишкинниг доозар. Амгы үеде азырал дириг амытаннарның доозазын кажаа сыңмас кылдыр азырап, малының эъдин, сүдүн, сүттен кылган ак чемин болбаазырадып, садып-саарып, чонун өөртүп чоруур. Хаван, дагаа, кастар болгаш индюктардан бээр азырап, оларны хар-назын аайы-биле кажааларда аңгылап алгаш, өстүрүп садып-саарып турар. Ооң садып алыкчылары Тываның кайы-даа булуңнарындан «Дагаам оолдары частып келди. Ам оларны канчаар чемгерер мен?» азы «Силерден садып алган хаваным эңдере төрүптү. Четтир- дим!» – деп өөрүшкүзүн үлежип, арга-сүмезин айтырып долгап кээр. Авам оларның айтырыгларынга бирден бирээ чокка харыылап, тайылбырлаар — база бир улуг ажылы.
Кежээлерде угбам-биле кады алгы-кештен чеңи-чоктарны, хураган азы хой кежинден торгу хээлиг, дордум курлуг шыва тоннарны, киш кежи-биле каастаан тыва бөрттер даараар ажылы база бар. Оларның даараан хептерин найысылалда Тыва үндезин культура төвүнүң баартыындан көрүп, садып ап болур.
Алыс бүдүжү дузааргак, чугаакыр болгаш, кандыг-даа улус-биле бир-ле солун айтырыгларны шиитпирлээн турар кижи. Аныяанда садыг шугумунга ажылдап чорааш, тергиин садыгжыларның, удуртукчуларның бирээзи турган. Кайда байдал нарыыдааныл, авамны ол садыгга ажылдадыр. Кыска үениң дургузунда кандыг-даа орулга чок садыгны бедик деңнелче үндүрүп эккээр кижи дижип суур чонунуң чугаалажып турганын дыңнааш, авамга чоргаарланып чоруур мен.
Бо чылдың октябрь 14-те 65 харлапкан-даа болза, ававыс назы-харынга чалынмас, харык-шинээ аныяктардан-даа дорайтавас. Бөгүн Кызылда, даарта Өвүрде, бир хонганда, аалда бедик даг кырында хой кадарып чор мен деп долгаар. Ооң сагыш-сеткили-даа, мага-боду-даа дыш билбес. Хүн бүрүде чоок кижилери дээш сагышсырап, «ам кымга буянныг үүле кылыптайн» деп бодалдарда алзып чоруур деп авамны билир мен. Буянныг үүле кылыры – авамның чуртталгазының кол утказы.
Иелер хүнүнде эргим авам Светлана Опан-ооловнаны эртине даштардан-даа үнези бедик, бүдүштүг ие деп үнелээр-дир мен.
ИЙИ БОДУҢАРНЫ ДЕТКИЖИП, КАРАКТАЖЫП, ДЕМНИГ ЧОРУУР СИЛЕР, ООЛДАРЫМ!
Кино болгаш телевидение режиссёру Ролан Ооржак:
– Мээң авамны Эмма Очур-ооловна Ооржак дээр. Кырган-авам 30 харлыында, чаш өпеяазы, мээң авам, 3 харлыг турда-ла чок апарган. Кырган-ачам авамны 15 харлыынга чедир азырааш, боду база аныяк назынында өске оранче аъттаныпкан. Ынчангаш авам интернатка өскен болгаш, кара чажындан тура-ла ажылдап эгелээн.
Школа дооскаш, баштай культура училищезин, ооң соонда Тываның күрүне институдун дооскаш, баштай Кызылдың 1 дугаар школазынга, ооң соонда 9 дугаар школаже шилчээш, 40 ажыг чыл дургузунда, ол школада ажылдап чоруур. Өскүс-чавыс кижи дээди эртемни чедип алгаш, ол хире үе дургузунда чаңгыс организацияга ажылдаптар, эр хей кижи мээң авам.
Башкылар аразынга болуп турган янзы-бүрү мөөрейлерге киржип, шаңналдыг черлерни ап-ла чораан. «Чылдың тергиин башкызы», «Алдарлыг башкы» дээн ышкаш хөй-хөй шаңналдарның эдилекчизи.
Үшкү класска өөренип турумда, авам мээң башкым турган. Уруглар-биле ажылдаары өскелерден ылгалдыг, тускай кижи. 1990 чылдарда эде тургустунуушкуннуң кадыг-берге үелеринде башкылаашкынның янзы-бүрү методикаларын чогаадып, бичии уругларга номчулга конференцияларын эрттирип, школачыларны хөй улус баарынга индирден илеткээринге өөредип турган.
Авам арай «берге» өг-бүлелер-биле база ажылдаар. Амыдыралдың бергелеринге алзыпкан ада-иелер болгаш өөреникчилер-биле чугаалажыр, оларны шын орукче углап-баштаар аргаларны ыяап тып алыр, мерген угаанныг башкы.
Өөреникчилерин мөзүлүг кижилер кылыр дээш, бүгү күжүн салып чораан башкыларның бирээзи. Бажыңынга онаалга-кичээл кылбас, «берге» өг-бүледен оолдар, уругларның онаалгазын школага боду кылдырар, херек болза, өөреникчилерин бодунуң акша-төгерии-биле столоваяга чемгерип-даа турар. Өөреникчилериниң хүндүткелин, өөрүп четтириишкинин чаалап алганының бадыткалы – төрүттүнген хүнүнде хөй санныг байыр чедириишкиннери болгаш боодал чечектер алыры.
Ачавыс Чадамба Шожал-Доржуевич Ооржак чок апаарга, акым биле мени авам чааскаан өстүрген. Ону маадырлыг чорук деп санаар мен.
Бир катап акым Ренат биле мени авам кыйгырып алгаш: «Кезиишкин эртер-дир мен. Канчап билир кезиишкинни угбайн барзымза, ийи бодуңарны деткижип, карактажып, демниг чоруур силер, оолдарым» – деп чагаанын ам-даа утпас мен. Экизи көрген, авам ынчан сегип үнүп келген. Ававыс шажынчы болгаш үргүлчү-ле ажы-төлү, төрелдери, өөреникчилери дээш чүдүп, тейлеп чоруур, аажок биче сеткилдиг, дузааргак кижи.
Акым Ренат-биле ававыска черге чедир мөгеер бис.
Айдың ОНДАР.
Чуруктарны маадырларның архивинден алган.
«Шын» №90 2023 чылдың ноябрь 25