Ноябрь 21-де Тыва үндезин культура төвүнге Кызылдың 5 дугаар гимназиязында “Салгал” бөлгүмүнүң тургустунганындан бээр 30 чыл оюнга тураскааткан байырлыг хемчег болуп эрткен. Аңаа көскү культура ажылдакчылары, башкылар, тыва национал аас чогаалының үнелекчилери болгаш бөлгүмнүң бүгү доозукчулары шупту киришкен.
Байырлыг хемчегге Кызылдың 5 дугаар гимназиязының директору Марина Горбунова баштайгы сөстү алгаш, “Салгал” бөлгүмү гимназияның чоргааралы дээрзин демдеглеп, моон-даа соңгаар чогаадыкчы чедиишкиннерни күзеп, чылыг байыр чедириишкинин кылган. Аңаа улай Кызылдың Өөредилге департаментизиниң даргазы Лариса Куулар байыр чедиргеш, ырак-чооктан даргалар, хүндүлүг аалчылар келирге, оларның мурнунга ыр-шоорун бадырып бээр белен хөгжүмчүлерни белеткеп турар республикада хөй-ле школалар аразында Кызылдың 5 дугаар гимназиязын ылгалдыг кылдыр “Салгал” бөлгүмү көдүрүп турар деп демдеглээш, моон-даа соңгаар чедиишкиннерни күзээн. ТР-ниң ДХ-ниң депутады Людмила Осмоловская “Салгал” бөлгүмүнүң баштайгы салгалы болур депутат коллегазы, хөйге билдингир Тываның улустуң хөөмейжизи Аян Ширижиктиң мурнундан байыр чедирген. Тываның уран чүүл эртеминиң доктору Зоя Кыргыс тыва национал культураны, ёзу-чаңчылдарны, улустуң аас чогаалын сайзырадырынга “Салгал” бөлгүмү дыка улуг рольду ойнаан дээрзин демдеглээш, ооң доозукчуларынга бодунуң бижээн номун белекке берген.
Бо бөлгүмнү 30 чыл дургузунда дыка хөй доозукчулар доозуп үнген. Оларның чедиишкиннерин, кандыг чараш хоорайларга чедип, ыры-хөгжүмүн бараалгадып турганын көргүскен бүгү чуруктарын база ол хүн делгеп көргүскен.
Байырлалдың кол маадыры, ТР-ниң алдарлыг башкызы, РФ-тиң улус өөредилгезиниң тергиини Светлана Монгуш “Салгал” бөлгүмүнүң тургустунган төөгүзүн кысказы-биле мынчаар таныштырды:
– 1994 чылда кожуундан чедип келгеш, сентябрь айдан тура Кызылдың 5 дугаар гимназиязынга ажылдап эгелээн мен. Кончуг-даа улуг школа, өөреникчилер шуут эңдерик. Ынчан Тывага национал чаңчылдарны диргизер, хөгжүдер дугайында коллектив бүрүзүнге, ылаңгыя школаларга, улуг ажыл чаа-ла эгелеп турган. Ынчан школаның директору Александра Казаковага чеде бергеш, тыва культура, ёзу-чаңчылдарга уругларны өөредир Салгал аттыг бөлгүм ажыдар дугайында саналды кииреримге, ол деткээн. Директор дораан бөлгүмге чүү херегин айтырарга, тыва хөгжүм херекселдери чугула-дыр деп чугаалааш, ону чүгле кылып турар мастерлерге чагыдып ап болурун тайылбырладым. Директорум дораан чагыдып алыңар, бис садып бээр бис дээн.
Ол үеде СПТУ-4 (Кызылдың профтехучилищези) турган ортумак өөредилге чериниң мастерскаязынга тыва хөгжүм херекселдерин кылып эгелеп турган. Аңаа баргаш, чагыткан бис. Школавыс директору бөлгүмге 4 хөгжүм херекселин – чадаган, игил, бызаанчы, дошпулуурну октябрь айда садып берген. Ам ол хөгжүмге ойнап өөредир кижи херек апаарга, Кызылдың уран чүүл училищезиниң 2 дугаар курузунга өөренип турган оглум Андрейни дилээримге, чөпшээрешкен. Ынчалдыр бистиң бөлгүм эгелээн чүве.
Эгезинде тыва хөгжүм херекселдерин сонуургааны ындыг чүве ийик бе, уруглар дыка идепкейлиг кээп турдулар. Оларның аразында сундулуг уругларны шилип тургаш, март айда Тыва үндезин культура төвүнүң Сарадак-1995 аттыг республика чергелиг көрүлдезинге киржири-биле белеткеп эгелээн бис. Аңаа 20 ажыг ансамбльдер аразынга бистиң “Салгал” бөлгүмүнүң оолдары 2 дугаар черни төлептии-биле ээлээн улус. Бо тиилелге бистиң бөлгүмнүң эң баштайгы чедиишкини болган. Ынчан аңаа ойнап турган 7, 8 класстың оолдары бөлгүмнүң бирги салгалы болуп турар. Оларның аразында ам хөйге билдингир, Тываның улустуң хөөмейжизи, ТР-ниң ДХ-ниң депутады апарган Аян Ширижик кирип турар.
Бөлгүмнүң ийиги салгалындан Ай-Хаан Ооржак ылгалып үнген. Ол ам ТР-ниң улустуң хөөмейжизи болгай. Ол ышкаш бөлгүмден аңгы-аңгы чылдарда үнгеш, келир үеде ажыл-амыдыралын культура-биле холбап, тыва уран чүүлге бердинип ажылдап чоруур оолдар хөй: Вячеслав Манчын, Эрес Дажынай, Чиңгис Самбалай, Антон Увангур дээш өскелерни-даа адап болур. Амыдыралының аайы-биле культура шугумунда ажылдавайн-даа турар болза, дөмей-ле тыва национал хөгжүмде ойнап, ында-мында уран чүүл көрүлделеринге көстүп кээр доозукчуларывыс дыка хөй.
“Мен бо “Салгал” бөлгүмүнче 5 класс доозуп тургаш, чеде берген мен. Ынчан Андрей Алдын-оолович чыл төнген-дир, күзүн чедип келир сен дээн. Чай дургузунда бодум Хунаштаар-оол Ооржактың хөөмейлеп каанын бижип каан кассеталар дыңнап, хөөмейлеп өөренип алгаш, күзүн кирип алдым. Ол хевээр "Салгал" бөлгүмүнден, улаштыр-ла бо хүнге чедир хөөмейлеп, тыва хөгжүм херекселдеринге ойнап чоруур мындыг хөгжүмчү болганым бо” – деп, Тываның улустуң хөөмейжизи Ай-Хаан Ооржак чугаалады.
"30 чыл дургузунда бөлгүмүвүстен 7 салгал үнген. Ам бо хүнде 8 дугаар салгалывыс школаның 9-ку классчылары бөлгүмде ойнап турлар. Оларның соонда 9 дугаар салгалывыс чаа-ла ийи ай ойнап эгелеп турар 5-ки классчыларывыс бар.
Ынчап кээрге, бо хөй чылдар дургузунда бөлгүмчүлерниң чедиишкиннери база дыка хөй болуп турар. Чижээ, “Сарадак” республика чергелиг мөөрейниң үргүлчү лауреаттары болуп келдилер, ол ышкаш бистиң бөлгүмнүң киржикчилери Бүгү-россия чергелиг "Океан" уруглар лагеринге база өске-даа улуг хоорайларга болгулаан фестивальдарга тиилелгелери дээш өске-даа" – деп, алдарлыг башкы Светлана Кыргысовна чугаалады.
Бо хүнде “Салгал” бөлгүмү анаа бөлгүм эвес, школаның этно-студиязы болу берген. Оларның аңгы музейи база бар. Салгакчылар-доозукчулар шупту ол хүн сценаже үнүп, ыр-шоорун бадырып турда, кандыг-даа концерттен артык чараш, онза болуп, сагыш-сеткилге чылыг болган. Чүге дээрге сценаже үнген хөгжүмчүлер башкызынга, дооскан школазынга четтиргенин илередип, “Кайгамчыктыг эки чашкы үени биске белек кылдыр шаңнааныңар дээш четтирдивис, башкы!” — дижип, ырлажып үнүп турдулар. Оларның аразында школачы үезинде ол бөлгүмче барып тургаш, танышкаш, өг-бүле тудуп, эки амыдырап чоруур өг-бүле безин бар. Ол кымнар дээрге амгы үеде чон аразында база бир көскү апарган аныяк өг-бүле Айгор биле Белекмаа Көшкендейлер-дир.
Кажан өг-бүлеге уруг-дарыг кижизидилгезинче улуг кичээнгейни салып, оларның келир үеде ажыл-ижин сонуургалының аайы-биле шын углап-баштап каарга, чүү-даа чүве түңнелдиг болур дээрзин, шынап-ла, амыдыралда көргүзүп чоруур Алдын-оол, Светлана Монгуштарның өг-бүлезин көскү чижек кылдыр киирип болур.
Алдын-оол, Светлана Монгуштарның үш кызының аразында чаңгыс оглу Андрей Монгуш чүгле Тывада эвес, чурттан дашкаар таныттынгыр, ат-сураа алгаан хөгжүмчү болгай. Ол Тыва Республиканың алдарлыг артизи, Тываның улустуң хөөмейжизи болурундан аңгыда, “Тываның чоргааралы” бедик күрүне шаңналының эдилекчизи, тыва эр кижиниң үш адаан оюнунуң бирээзи – тыва баг адар оюннуң нептередикчилериниң бирээзи, Тываның Мерген адыгжызы аттың эдилекчизи. Амгы үеде Тыва үндезин культура төвүнде уран чүүл удуртукчузу болуп ажылдап турар. Ол “Салгал” бөлүүнге 20 чыл хөгжүм башкылап ажылдаан, бөлгүмнүң база бир тургузукчузу кылдыр санадыр.
“Уругларым ачазы Алдын-оол Кылбакович боду уран чүүлге сундулуг, хөгжүм херекселдеринге ойнаар, шүлүк бижиир мындыг чораан кижи. Ынчангаш оглувус ону дөзээн. Уругларым улуу Аяна Алдын-ооловна хууда сайгарлыкчы, ийи дугаар кызым Чечена Алдын-ооловна ТывКУ-нуң күш-культура факультединиң деканы, Андрейни чон билир, хеймер кызывыс Оюмаа Алдын-ооловна “Тува 24” телеканалда “Хөгжүмнүг байыр” деп дамчыдылганың башкарыкчызы болуп ажылдап турар. Өг-бүлевиске уруг-дарыывысты колдуунда тыва национал чоргааралын утпайн, төрээн дылынга арыг чугаалап, национал ёзу-чаңчылдарын сагып, ыры-хөгжүмүнге ойнап чоруур кылдыр кижизиткен бис. Оон аңгыда “Салгал” бөлгүмү (этно-студия) ам-даа уламчылап, улам хөгжүп турарынга өөрүвес аргам чок. Шупту киржилгелиг бүгү кижилерге мөгейип, четтиргеним илередип тур мен” – деп, Светлана Кыргысовна түңнеп чугаалады.
Ол хүн “Салгал” бөлгүмүнүң доозукчуларынга катап база школачы чылдарын сагындырган хемчег бүгү доозукчуларының ниити ыр-шоору-биле доозулган.
/ К. МОНГУШ.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
“Шын” №46 2025 чылдың ноябрь 27