БАЙ САГААЧЫ
Чаа-Хөлде Бай-Булуң – сыык бичии хемчигеш. Бай-Булуңнуң чогум аксы делгем. Оът-сиген элбек, чырааларлыг, талдарлыг шыктар кыжын-даа доңмас, соок-кара сугларның баштары ожук орну хире кожа-кожа чыткылаар. Олардан аржаан домнуг дамырактар үнгеш, дамыракталгаш, Бай-Булуң хемчигеш болуп, соңгу угже кыңгырткайнып агып баткан. Ооң уну суук хаактарлыг, бөкпек талдарлыг, сиген кезер дазырларлыг.
Бай-Булуң хемчигеш Чаа-Хөлдүң шынаазын доора дургаар агып баткаш, Саяннарның мурнуу чүгүнде Туна тайга эдээнде күчүлүг Улуг-Хемге каттыжа берген.
Чаа-Хөлдүң шыырак байларының бирээзи, каш чүзүн мал сүрүглүг, хөй эт-хөреңгилиг Түлүш Сагаачы Сундуй оглу ол хем аксының чоогунга та каш-чеже чылдар дургузунда чурттап келген!
Сагаачының кады төрээн хеймер дуңмазы, Борбак-Баштыг деп шолалыг Чыыпай Сундуй Даа кожууннуң Чаа-Хөл сумузунуң баштыңы Семис-Чагырыкчының бирги дузалакчызы, солуттунмаан бижээчизи. Борбак-Баштыг ары Өвүрден эгелээш, Чаа-Хөлге чедир өреге бүрүзүнүң эник ыдындан бээр даңзылап алган, үндүрүг хавырар чораан.
Чагырга чериниң өргээзи Шагаан-Арыгның куду талазында Даг-Ужунуң элээн адаанда, Улуг-Хемден ырак эвесте Тас-Булуңга турган. Борбак-Баштыг Чыыпай улуг албадал чокка хөй үндүрүгнү албатылардан чыып дужаар талазы-биле Даа кожуунда эң идепкейлиг, эң хүндүткелдиг дүжүмет чораан.
Түлүш Сагаачы бай Борбак-Баштыг Чыыпай дуңмазын таварыштыр суму дүжүметтери-биле чоок харылзаалыг. Бир катап Бай-Булуң чоогунда элээн каш араттар ийи чыл нүүрүнде албан-үндүрүглерин төлеп дужаарынга бергедежи бергеннер. Экизи көрген, Түлүш Сагаачы дөртен кара шары-биле төлежип берген. Ындыг хайырал-өргүл бүгү Уранхайга турбаан, албаты чонга улуг хүндүткел болган.
ЧИҢГИН-МЭЭРЕҢ
Шагда Чаа-Хөлге бөдүүн арат ашак-кадайның өг-бүлезинге оол төл эки хүнде чаяаттынган. Чурагачы лама-башкыга ай-хүнүн салдырарга, Серембил деп ат тааржыр деп шо-төлгеге дүшкен.
Оол элээди назын четкеш, мал-сүрүг, аът-хөл-биле аажок эптиг эр болган. Үежизи оолдар-биле аъттар чарыштырарынга, хүрежиринге Серембил эштеринден ылгалып үнүп келген. Ол шагда ыдык черлер: оваа, буга уну, тайга-таңды дээш өске-даа дагылга ёзулалдары эрттиргилээш, аът чарыштырар, мөге хүрештирер турган. Чалыы назын чедип, күш-шыдал кирген Серембил ол-бо хүрештерге үжүүрлежир, мырыңай шүглүр апаргылаан. Ол шагда хүреш шаңналдарынга ирт-серге, шары-молдурга, богба-чавааны шаңналга бээр чүве-дир. Серембил ол хүрештерге шаңналга алган мал-маганын камныг чыып, улам көвүдедип, кызымаа-биле өстүрүп чораан. Чылгы малы көвүдээш, чылгычыларлыг-даа апарган.
Улуг-биче хүрештерге удаа-дараа шүглүп, Калга-Моолче киир чедиишкинниг хүрежип, эктин ажыр шаңнаткылаан-даа. Тываның Улуг-Түлүштериниң алдар-аттыг Чиңгин-Мээрең мөгези апарган.
Алызындан мөге чаяалгалыг болганындан кедергей белеткенмес-даа. Хунан бугажыкты ийи холун, ийи будун хүлүй шарып алгаш, эгин ажыр чүктепкеш, дөңгеликтер, тейлер кырынче шошкуп, халып, күш-шыдалын сайзырадыр. Көдүрер-даштары бар, оларның шала бичелерин бажын ажыр шывадаар, аар дашты каш удаа көдүрер чораан. Дөрт чүс хире кил аар көдүрер-дажы Чаа-Хөлдүң «Аптара-Даш» даг чоогунга чоокка чедир чытканын улуг назылыглар сактып чугаалажыр.
Хөй чылгызы өссе-өссе, та чеже аскыр өөрү болу берген. Хөй чылгызы Чарынныг-Арт, Иштии-Хем, Аргалыкты эдектеринге чатты берген оъттап чоргулаар. Аъттарның баштайгылары Бай-Булуң хемниң суун ижип турда, сөөлгүлери Аргалыкты дагларының эдектеринден бадып орар. Хөй чылгы Бай-Булуң хемчигешти дургаар турупкаш, ооң суун куругладыр ижипкен болгулаар. Суг ижип, мурнун былаашкан чылгы каш-даа кулунну өлүр баскан боор. Оларны чоогунда бөдүүн араттар дарый союп-бузуп алыр, чүге дээрге Чиңгин-Мээрең чөпшээрээн.
Сүме ужунда ыдык Бурганга часкы, күскү улуг мөргүл ёзулалдарны хөй лама башкылар эрттирер. Ооң соонда байыр-дой болур. Аймырлыг ховуну куду аъттар чарыштырар. Чаа-Хөл хем кыдыында делгем шыкка мөге хүрештирер. Серембил ол хүрештерге чаңгыс эвес шүглүп чораан.
Чиңгин-Мээреңниң Дорумба деп чалыы, чараш уруун Дербе деп оглунга бай Түлүш Сагаачы айтырып алган.
Бай Сагаачы биле Чиңгин-Мээрең ийи кончуг бай кудашкылар апарганнар.
Дегут Демчик. Чаа-Хөл.