Июнь 12 — Россияның хүнү
Чылдың-на июнь айның 12-ниң хүнүнде бистиң чуртувустуң күрүне байырлалы Россияның хүнүн демдеглеп эрттирери чаңчыл апарган. Россияның хүнүн эрттирери чүгле байыр-найыр эвес, а российжи күрүнени улам быжыглаарының база бир дээштиг чепсээ. Россияның хүнүн демдеглеп эрттире- ри — күрүнениң күчү-күштүүн көргүзери. Июнь 12-де чурттуң бүгү девискээринге Россия Федерациязының ыдык ырын күүседип, Россияның ак, көк, кызыл үш өңнүг күрүне тугун киискидип үндүрер ёзулалдан күрүнениң байырлалы эгелээр.
Россияның хүнү анаа-ла байырлал эвес, чуртка болуп турган ниитилел-политиктиг болгаш өске-даа нарын, берге болуушкуннарның түңнелинде ону доктаадып тургускан. Ооң төөгүзү мындыг.
Совет Эвилелиниң Коммунистиг партиязының чиңгине секретарының (күрүнениң бирги удуртукчузунуң) албан-дужаалынга Михаил Горбачёв 1985 чылда соңгуттургаш, чуртка эде тургустунуушкунну болгаш ажык-чарлыг чорукту чарлаан. Ону эгелээринче Совет Эвилелиниң ынчангы түреңги экономиктиг байдалы Горбачёвту албадапкан. Бедик эрге-дужаалды ээлээн дораан Горбачёвтуң чарлааны эде тургустунуушкуннуң баш бурунгаар ажылдап кылган планы чок, ону дужа келбиже чорудуп турганындан ССРЭ-ге чонунуң социал-экономиктиг байдалы улам баксыраан. Ажык-чарлыг чорук чуртта болуушкуннарны ажыы-биле сайгарар, харын-даа мырыңай күрүнениң дээди эрге-чагыргазын шүгүмчүлээр чүүлге чедирген. Ооң уржуунда эрге-чагырганы күш-биле тудуп турган коммунистиг партияның ниитилелге салдары кошкаан. 1990 чылды Совет Эвилели сандаргай ниитилел-политиктиг болгаш экономиктиг буураашкын-биле уткаан. Аъш-чем продуктуларының болгаш өске-даа барааннарның чедишпестээнинден садыгларже оочурлар километр-километри-биле шөйлүп, эрге-чагыргага удур чоннуң хөөнүн улам күштелдирген, чуртка шыңгыы өскерилгелерни чорудары чугула деп бодалды кижилерниң аразынга тывылдырып турган.
Ооң кадында Совет Эвилелиниң республикаларының удуртукчулары боттарының чагырып турары девискээрлери бот-догуннаан хамаарышпас күрүнелер апаарын күзеп турганнар. Бо бүгү байдалдарны эрге-чагыргаже чүткээн политиктиг партияларның удуртукчулары болгаш совет эрге-чагырга системазында бедик албан-дужаалдарны ээлеп турган совет болгаш партийжи дүжүметтер ажыглап эгелээннер. Чурттуң экономиказын көдүрүп, чурттакчы чоннуң социал камгалалын магадылап шыдавайн турар Михаил Горбачёв удурланыкчыларынга күштүг согуушкун бээр аргазы чок болган.
Совет Социалистиг Республикалар Эвилели аңгы-аңгы күрүнелер бооп тарап чоруурунуң байдалы илдең апарган. Совет Эвилелиниң эң улуг республиказы РСФСР-ге болуп турган ниитилел-политиктиг болуушкуннар ол байдалды улам күштелдирген. РСФСР-ниң улус депутаттарының бирги съездизиниң үезинде, 1990 чылдың июнь 12-де, РСФСР-ниң хамаарышпас чоруунуң дугайында декларацияны депутаттарның хөй кезииниң бадылаашкыны-биле хүлээп алган. РСФСР-ниң хоойлуларының тергииделин ол декларацияга быжыглап, РФ-тиң эрге-ажыктарынга дүүшпес хоойлулар Россия Федерациязының шупту девискээринге күш чок болурун база доктааткан. Бо чүүл ССРЭ-ниң хоойлуларын РФ-тиң девискээринге күш чок болдуруп болур байдалды тургускан. РСФСР-ниң хамаарышпас чоруунуң дугайында декларация Совет Эвилели аңгы-аңгы күрүнелерге буступ дүжериниң таваан салган деп төөгүжүлер санап турар.
Ол декларацияның кол чүүлдериниң бирээзи мындыг:
- РСФСР-ниң хамаарышпас чоруунуң эдилекчизи болгаш күрүне эрге-чагыргазының дөзү хөй национал чон. РСФСР-ниң Конституциязының үндезининге күрүне эрге-чагыргазын чон боду болгаш төлээлекчи органнары дамчыштыр боттандырар.
РСФСР-ниң хамаарышпас чоруунуң дугайында декларацияны хүлээп алганы Россияның составында республикаларга безин хамаарышпас чорукче чүткүлдү доюлдурган. 1990 чылдың август айда Казань хоорайга Борис Ельцинниң: “Хамаарышпас чорукту чежени-даа алыңар, сыырып-ла шыдаар болзуңарза” – деп чугаалааны база идиг болган. Карелия, Татарстан, Башкортостан дээш элээн каш субъектилер боттарының хамаарышпас чоруунуң дугайында декларацияларны чарлааннар. Тыва АССР база 1990 чылдың декабрь 12-де бодунуң хамаарышпас чоруунуң дугайында декларацияны хүлээп алган.
ССРЭ-ниң составында РСФСР-ниң Президентизиниң 1991 чылдың июнь 12-де соңгулдаларынга Борис Ельцин тиилеп үнген. РСФСР-ниң хамаарышпас чоруунуң дугайында декларацияны хүлээп алганының бир чылы-биле холбаштыр дыштанылга хүнү кылдыр июнь 12-ни чарлаан. РФ-тиң Дээди Совединиң 1992 чылдың июнь 11-де доктаалы-биле июнь 12-ни “Россия Федерациязының күрүнениң хамаарышпас чоруунуң дугайында декларацияны хүлээп алганының хүнү” кылдыр чарлаан.
Элээн каш чылдар дургузунда бо хүннү чон күрүне ужур-дузалыг болуушкун-биле холбаалыг дыштанылга хүнү хевирлиг хүлээп ап турган. 1998 чылда Борис Ельцинниң чарлыы-биле июнь 12-ни Россияның хүнү күрүне байырлалы кылдыр доктааткан.
Россияның Президентизи Владимир Путин Россияның хүнүн ханы патриотчу утка-шынарлыг, шупту российжилерни каттыштырып турар байырлал кылдыр көдүрген. Россияның күрүне тугун киискидип үндүрериниң ёзулалынга киржип, тайбың ажыл-ишке, Ада-чурттуң камгалалынга шылгарааннарга Россия Федерациязының шаңналдарын тыпсып турар. “Бо байырлал бистиң төрээн чуртувустуң байырлалы. Бодувустуң чуртувуска хүндүткеливисти илередип, өгбелеривистиң чедиишкиннерин болгаш тиилелгелерин уламчылап турар бис. Төрээн чуртувустуң салым-чолу дээш патриотчу демнежилгеже Россияның хүнү бисти каттыштырып турар” – деп, Президент В. Путин чугаалаан.
Ш. МОҢГУШ.
Чурукту интернеттен хоолгалаан.
«Шын» №22 2025 чылдың июнь 12