Эдуард МИЖИТ, Тываның улустуң чогаалчызы.
Төрээн дылым, база катап сээң-биле
Төнмес-батпас чугаавысты уламчылап,
Аравыста ынакшыл-даа, чөрүлдээ-даа,
Арыг чырык хүннер болгаш дүмбей дүннер,
Айтырыглар, харыылар-даа – дөгере бар.
Амыр эвес харылзаавыс бодап ора,
Бичии-даа бол, билип чоруур шаам-биле
Бирден бир чок төөгүвүстү шинчип көрейн.
Шулурткайнып бадып чыдар дамырак-даа,
Чулчуруп каап, ойнап орар хензиг чаш-даа,
Сыннар кырлап эдип чоруур сыыннар-даа,
Сымыранчып, сылдырашкан бүрүлер-даа,
Чассыг төлүн аадып чайгаан авалар-даа,
Чаашкыннай каап, диңмирей бээр бедик дээр-даа,
Төнмес-батпас ырын ырлаан кушкаштар-даа –
Дөгерези үнүн сенде сиңирген-дир.
Өртемчейни, чуртталганы, сеткил-хөөннү,
Өттүр сөглеп, илередип, ажыдарда,
Өскелерге дөмейлешпес тускай чаңың
Өөренип, шиңгээдип ап чорза-чорза,
Чаңгыс-ла сөс аза бээрге, домактарың
Чамдыкта шуут шыргай арга апаргылаар,
Бүгү чүүлдү ылавылап тодаргайлаар
Бүдүжүңнү хире-шаамда чоорту билдим.
Төрээн дылым, сени хандыр биликсээш, мен
Дөзүң казып, угуң уктап, төөгүже,
Буурул баштыг ирейлерниң тоолдарынче,
Бурун шагның дүп чок ханы ээреминче,
Шымнып киргеш, дазыл, даштың аразында
Чылдан чылче чажыртынып, чыглып чыдар
Эгээртинмес шыгжамырың чартык-чамдыын
Эрик черже ушта тыртып алгылаар мен.
Төрээн дылым, сээң-биле чамдыкта мен
Дөскел чокка маргыжа-даа бергилээр мен.
Аар-берге айтырыгга харыы дилээш,
Аравыста билишпейн-даа баргылаар бис.
Ынаам-биле чаңнашкан дег, сээң-биле
Ында-хаая могаттынчы бергилээр бис.
Ынчалза-даа хомудаанда, өөрээнде,
Ыглап, ырлап сеңээ-ле кээп сөглээр-дир мен.
Адазынга чемелеткен хедер оол дег,
Ам-на харын буруум миннип тургулаар мен.
Авазынга эргеленген чаш төл ышкаш,
Аргалап каар куспааңдыва сыңныр-даа мен
Чажымдан-на кады өскен эжим-даа дег,
Чажыт чокка сээң-биле хөөрежир-даа,
Чажыртынган ишти-хөңнүм, күзелдерим
Чада салып, дузаң дилеп чоруур-даа мен.
Чаңгыс көргеш, ынакшааным чаражымны
Чаалап аарда, төрээн дылым уян сөзүн
Шүлүктерге согун кылдыр хуулдургаш,
Чүткүл-күзел чүү-биле чүглеп тургаш,
Хайнып чоруур чалыы ханым сиңир будааш,
Катап-катап чүрээнче дорт адып тургаш,
Күжүр кыска ойлап дезер арга бербейн,
Күзелимни чедип алдым – кады чор бис!
Эргеленип мага ханмас чуртум каазын,
Эриг баарлыг төрээн чонум чырык хөңнүн,
Хандыр билип, илередир арга дилээш,
Кайгамчыктыг чечен-мерген чоннуң ыры
Оон дээре кым-даа сөглеп, ажып четпээн
Оңмас-читпес үлегерин өргүп кээрге,
Черге чедир мөгейбишаан, хүлээп алгаш,
Сеткилимни хөөннештирип, ырлай бээр мен.
Кажан шагда алганырда, шүлүктей каап,
Хамнап чораан өгбем изин чандыр баспайн,
Дүңгүр ышкаш чүрээм согуун дагжатпышаан,
Дүндүүштелдир өрү-куду ужуп тургаш,
Кудай-дээрниң чажыттарын чаалап ап,
Хуулгаазын күчү-күжүң сөстеримге
Дуза кылдыр кадып тургаш, өлүм-биле
Тура тутчур чепсээм-дир сен, төрээн дылым!
Кыпкан чүрээм одунче суп, сөстериңни
Кызаңнадыр ээй тырткаш, күштүг соккан
Судалымны киир соктааш, бодалымның
Суунга соодуп, каңнап тургаш, утка хөөннү
Каът-каът кылдыр шуглап, кадып, бириктиргеш,
Кара чаңгыс сөзү безин чидиг, быжыг
Кылаш кынгаш, бактың бажын үзе шааптар
Хылыш ышкаш, чайынналдыр тудуп аар мен.
Черим-чуртум катаптанмас хөөнү сиңген
Чечек-чимис, оът-сиген, дазылдарын,
Хөй-ле чонну эмнеп чораан энем ышкаш,
Хөрээм пажын долдур чыггаш, хайындырып,
Сүүзүн, чулуун, айдыс чыдын ол-ла хевээр
Шүлүк, ырым сөстеринче сиңирип ап,
Эът-чүрээм дашказынга куткаш, сунар
Эм-таң кылдыр дылым сени хуулдурар мен.
Өйлеп-өйлеп делегейниң тергезиниң
Өзээ сыйлып, дугуйлары ол-бо чүкче
Тарай чуглуп, буступ дүшкен ышкаш кыннып,
Таныттынмас, аай-баш чок апаргылаар…
Ындыг өйде өртемчейниң чүрээнче киир
Ыяк сиңген ыдык күштүң дазылыңдан
Дагын катап бүгү чүүлдү чурумчудур
Тарбыдаптар сөстерни тып алыксаар мен.
Хамык чүве туружундан хоорлуп чаштап,
Хайлыг бачыт сеткил ханын кадыра бээр,
Кааң хүннер чуртталгага хааннай бээрге,
Каңдаашкыннар үезинде чатчылар дег,
Карак четпес бедиктерже базып үнгеш,
Кагып суксаан амы-боттуң, улус-чоннуң
Караа чырыыр чаашкын-сөстү дылым сенден
Хадып эккээр шыдал-күштүг болуксаар мен.
«Аъдым бажы хояр душта хая көргеш,
Ажы-төлге, хензиг-даа бол, өнчү кылдыр
Арттырып каар чүм барыл?» – деп бодап келгеш,
Аал-оран, бажың-балгат – бар-ла чүвем
Шаам-биле ончалааш, ам көөрүмге,
Сагыш-чүрээм амыр-дыш чок ажылдадып,
Чыып чораан хөреңгимниң эң-не ыдыы –
Чылыг чүрээм сөзү сиңген дылым боор-дур.
Х??-???????? ???????? ?????? ??????,
????????, ?????? ????? ??????? ?????
?????-????? ????? ???? ?????? ??????
????? ?????, ????????? ????? ??????
????? ?????, ????? ????? ???? ??????,
????? ?????, ????? ?????? ??????????,
????? ?????, ????-?????? ????? ??? ???
еп-хенертен эжелекчи чуртум хунаап,
Кедерезе, бойдус безин узуткап боор…
Салым-чолум багай мени төрээн чондан
Чарып алгаш, талыгырже шөлүп болур…
Дылым ышкаш, кезээ шагда кады чоруур,
Дылым ышкаш, эргим болгаш бүзүрелдиг,
Дылым ышкаш, элеп-читпес өнчүм чок деп
Тынныг чорааш, миннип тур мен, төрээн дылым!
«Шын» №84 2024 чылдың ноябрь 2