Тыва дыл хүнүнүң бүдүүзүнде ТГШИ-ниң “Өг” хуралдаар залынга “Чаштарның өзүлдезинге болгаш өг-бүле кижизидилгезинге төрээн дылдың ролю” деп темалыг хемчег болуп эрткен.
Аңаа ТГШИ-ниң дыл эртеминиң секторунуң кол специализи Светлана Сеглеңмей “Төрээн дылдың чаштарның сайзырап өзеринге ужур-дузазы” деп илеткелди кылган.
2014 чылда шупту эртемнерни орус дыл кырынга эрттирер деп чарлык үнген соонда, улуг-даа, бичии-даа чон колдуунда орус дыл кырынга чугаалажып эгелээнин ол чугаалаан. “Оон бээр-ле төрээн дыл уттундуруп, амгы үеде дүвүренчиг байдалды оттуруп, өөреникчилер орус-даа, тыва-даа дылды эки билбес апарганындан дылдың байдалы кудуку деңнелде келген. Бир дугаарында төрээн дылче угланган ажылды чугулалап көөр. Ылаңгыя ие кижиниң дылынга ол дорт хамаарылгалыг” – деп, Светлана Феликсовна демдеглээн.
Чаш кижи чырык чер кырынга көстүп келгеш-ле, иезиниң үнүн дыңнап, өөренип эгелээр. Ие кижи чаш төлүнүң мага-бодунуң кезектерин адап берип чугаалажыр чораан. Тыва улустуң аас чогаалында “матпаадыр”, көгүдүглер, күткүглер — чаш уругну сайзырадыр оюннар. “Матпаадырны ойнавышаан, уругнуң салааларын нугуп, санаары дээрге-ле уругнуң мээзинде моторика төвүн сайзырадып турары болур. Уруглар садтарында база пластилин-биле дүрзүлер тударының үндезини ол. Матпаадырны чогаадып каан кижини кончуг мерген угаанныг кижи деп санаар мен” – деп, дыл секторунуң кол специализи чугаалаан. Чамдык ада-иелер чаш ажы-төлүн ам-даа чүве билбес, мугулай деп бодааш, чугаалашпазы шын эвес дээрзин ол сагындырган. Уруг төрүттүнүп келирге-ле, иези чаш төлү-биле чугаалажып эгелээр ужурлуг. Бичии уруг чугаа, дыл дыңнавайн, кижилер аразынга өспес болза, чугаазы-даа үнмес, угааны-даа сайзыравас дээрзин чижектерге бадыткап тургаш чугаалаан.
Кижиниң мээзинден аңгыда, ооң дылы дег нарын чүүл ховар деп эртемденнер санап турарын Светлана Сеглеңмей дыңнаткан: “Бичии уруг 3–4 харлыынга чедир төрээн дылының шупту талаларын өөренип шыдапкан болуру – онзагай чүүл. Ол бодунуң төрээн дылын чажындан тура дыңнап өөренип тургаш, чугаа үннерин шын адап, сөстүң утказын ылгаар фонемаларны танып турар апаар. Ол ышкаш сөстүң утказын ылгап, шилип алыр, падежтерге өскертип, кылыг сөзүнүң үе-чадазын ылгап, домакты шын тургузуп, чечен чугааны безин чогаадып шыдаптар шак ындыг аргалыг болур” – деп, ол чугаалаан. Уругнуң бажының ажылын бүдүн дыл институдунуң ажылы-биле деңнеп турары база онзагай
.
Уругну кижизидер ужурлуг улус ада-иези дээрзи билдингир. Кижизидилгениң үндезини — өг-бүледе. Чаш уруг ада-иезин көрүп, чугаазын дыңнап тургаш, чаңчылдарын таварыштыр кижи болуп хевирлеттинерин башкы чугаалаан: “Тыва кижи бүрүзү өгбелериниң арттырып каан дылын, чаңчылдарын, культуразын үнелээр, хүндүлээр болза, ол дылын черле кагбас ужурлуг. Төрээн дылывысты камгалап, ону амыдыралывыска ажыглап, сайзырадып, делгередип, хөгжүтпес болзувусса хоржок. Ол дээрге бистиң шуптувустуң ыдыктыг хүлээлгевис” – деп, Светлана Сеглеңмей түңнээн.
Эртемденнерниң чугаалап турары-биле алырга, уругларның 10-11 айлыындан 7 харлыынга чедир дыл шиңгээдип алыр кезек үезин эң идепкейлиг минниишкин үези деп адаар. Ол үени уруг кижилер аразынга өспейн азы кижи чугаазын дыңнавайн, эрттириптер болза, орта кижи болуп сайзыравайн баар. Ооң соонда дылга чеже-даа өөредирге, дылы чевен, угааны тудуу болурун Светлана Сеглеңмей ада-иелерге сагындырып турар: “Ада-иезиниң эң-не эки билир дылы төрээн дылы болганда, уругну ыяап-ла аңаа өөредири чугула. Эң идепкейлиг минниишкин үезинде уругларга чеже-даа дылды өөредип ап болурун эртемденнер шинчилеп каан”.
Ол ышкаш РЭА-ның Дыл эртеминиң институдунда Россияның дылдарын кадагалаар, диргизер болгаш документациялаар эртем төвүнүң удуртукчузу, филология эртемнериниң кандидады Аржаана Сюрюн “Төрээн дылдың өг-бүле кижизидилгезинге ужур-дузазы” деп видео таварыштыр илеткээн. Ооң амдыызында бодунуң ажы-төлү чок-даа болза, угбаларының, дуңмаларының уругларын тыва дылга кандыг аргалар ажыглап тургаш өөредип турарын таныштырган. Илеткелчилерден аңгыда, республиканың уруглар садтарында тыва дылды чаштарга өөредип турар кижизидикчи башкылар бот-боттарының аразында арга-дуржулгазын база үлешкеннер.
/ Чыжыргана СААЯ.
“Шын” №83 2023 чылдың ноябрь 1