Мен чыл эгези болур күске чылында төрүттүнген мен. Чеди кызыл меңгилиг, ай шолбанныг, күскелер деп сылдыстарлыг, от дег изиг, дүрген, кылыктыг, орлан-эрес кашпагай, күскелер дег күжеңнеп шошкуп чоруур...
Ажылгырым амыр-ла. Алдын күс-даа дүжер, арбай-тараа-даа быжар-ла, ажыл-ижим-даа эгелээр. Кышка белеткенип, хырным бодап, барба-савам-даа долар, байып-ла эгелээр мен.Кыштың соогун-даа билбес, узун дүннү эрттирип, удуп, оттуп чыдар мен. Хырын тодугда, кыш-даа эрткени билдинмес.
Мени Серенмаа Хирбаа уруу Хомушку дээр. Төрүттүнген черим хөнү-хөнү дыттарлыг, хөлчок чараш чалым хаяларлыг, ак баштыг эривес меңгилерлиг, Бай-Тайганың баарын ээлээн, барган кижи мактап чанар магалыг-ла оран. Ада төөгүзү алдын адам чурту ол.
Шуралгактар дагжап чыдар, чурумалдыг агып баткан Акты уну авам өскен чери. Мээң авам тос кижини – үш оолду, алды кысты бо өртемчейге чаяап бодараткан. Ажы-төлдү эки кижизиткени дээш Иениң II чаданың медалын эдилеп чораан. Ававыс 49 харлыында улуг аарыгга таварышкаш, аныяк назынындан чарлып, чырык өртемчейден ырап, узун уйгузун удуп чоруткан...
Авам чурту
Авам чурту өскен черим
Агып баткан Актың уну.
Алдыы, Үстүү Кара-суглар
Алызындан уттундурбас.
Төрээн черим чараш каазын
Төрел чонум шупту билир.
Шуралыктап дагжап чыдар,
Чурумалдыг ынак черим.
Ада-өгбем чурту болган
Ынай чаштан өскен черим.
Майгыннарның чайлаа болган,
Магаданчыг чараш черим.
Маадырлар, чогаалчылар аравыста,
Мактал-шаңнал хөрээн каастаан.
Пулеметтуг мээң даайым Шет Монгуш
Бурунгаарлап тулчуп чораан Оңчак оглу.
Ровно, Дубно хоорайларны хостажыр дээш,
Ура!Ура! дээш, бурунгаарлап халдып орган.
Дайзынның чакпыыл огу кайыын келген?
Чарын аразынга чара дегеш, өде берген.
Балыгланган күжүр даайым чүнү канчаар,
Барып дүшкен, билинместээн, медерел чок.
Эмчи кыстың алызында дузазындан,
Эмнелгеге эмнеткештиң, ээп чанып чедип келген.
Ада-чурт дээш, төрел чон дээш
Аккан ханы хилис барбаан.
Алдан-Маадыр музейинде
Алдар-адын, хөрек чуруун мөңгежиткен.
Мээң даайым Шет Оңгак оглу Монгуш 1917 чылда төрүттүнгеш, 1958 чылда чаагындан дедир баштыг кадага үнгеш, бажы ышкаш, мөчээн. Даайымның авазының адын Долзатмаа дээр. Хеймер кыс дуңмазы – даай-авамның чугаазы-биле, Биликмаа Оңгак уруу Монгуш Шекпээр сумузунга 74 харлыынга чедир чурттаан. Шекпээрниң бир кудумчузун Тиилелгениң 70 чылынга тураскаадып, ооң акызының ады-биле адаан.
Даайым улуг аңчы чораан. Ол оран-таңдызының хайырлаан аңының эъдин орук дургаар Актың аалдарынга шаа-биле үлеп берип чораан. Ол атпас ужурлуг улуг буурнуң бажынче боолаан. Буруу кылган. Ол дугайында Кызыл-Мажалыктың эмчизинге эмнедип чыткан аарыг эштеринге дириг чыткаш, чугаалаан. Ооң изин истээр чаңгыс оолду бо өртемчейге чаяап бодараткан. Владимир Шетович аныяк назынында аарааш, мөчээн. Ол ачазынга тураскаадып Актың арт кырында “Кым-даа, чүү-даа уттундурбаан. Эки турачы Шет, Чот эжишкилерге” дээн тураскаалды кылып каан.
Серенмаа ООРЖАК.
Кызыл-Мажалык.
“Шын” №77 2024 чылдың октябрь 9