Бис ам Төвүт чуртунче чедеривис ол. Төвүтче киирерде, дыка-ла хынаар чүве болду, Индия чораан улусту шуут эрттирбес. Баштай Непалга эрттирилге документилерни аайлап алгаш, улай Гималай дагларын ажыр ушкаш, Лхасаның аэропордунга хонуптувус.
Тывызыксыг төвүт улус-биле таныжып эгеледивис. Оларның кедер хеви кара азы хүрең өңнүг. Эр төвүттер шыва тоннарлыг, бажында чалгынналчак шляпаларлыг, а херээжен кижилерниң хеви узун, шупту доора шокар чүзүннүг фартуктарлыг. Төвүттер шупту холдарында эрегелиг, чок болза бичии мани-хүртүлүг боор чорду. Ол мани-хүртүлерни доктаамал долгап чоруур дивес силер бе. Ол мани-хүртү долгаан кижи сагыш-сеткилин оожуктурар, хей-аъдын бедидер, мага-бодун сергедир тарина номчуур чүве-дир.
Лхаса хоорайның делгем, улуг деп чүвезин! Янзы-бүрү машина-техниканың хөйүн! Кежээ төвүт ресторанга чемнендивис, чем соонда бичии сценага төвүттер биске концерт көргүстүлер. Узун чеңнерлиг, шокар хептерлиг ийи аныяк уруг, шынап-ла, тыва кыстар дег, төвүт аялгага үдеткеш, танцы-самын күүсеттилер. Чиңге дурт-сынныг аныяк уруглар тоннарын уштуп, оларны белдеринге куржаны шаапкаш, улай танцыладылар. Уругларның үнү ыяңгылыг болгаш дыка чидиг кылдыр дыңналыр. Оларны хөгжүмчүлер дошпулуур ышкаш алды хылдыг хөгжүм херекселинге, лимбиге база барабанга үдеп турду. Тывазыг төвүт аялгада бистиң «Теве-Хая», «Дээң-дээң» ышкаш ырларның хөөннерин дыңнап кагдывыс. Па, бистен төвүттер ол ырларны «оорлап алганы» ол бе? Кайынам, бис бүгү чүвени Төвүттен алган бис: сарыг шажынны, сарлыктарны, кадарчы ыттарны, паш-саваны, идик-хепти, каргырааны, Доржу, Долма деп аттарны дээш оон-даа өске.
Өг хөлегезинде шайлаан тыва кадайлар дег, төвүттер кудумчуларга термоста шайын дүште-даа чок ижип орар чорду. Оларны кижилер-даа тоовас, оя кылаштаар. «Бо бистиң чуртувус-тур, бис каяа шайлаарын боттарывыс билир бис!» дээн уткалыг деп билдивис.
Бир катап мен делегейде эң бедик Ронбук (5050 м) хүрээзинге чеде бээримге, мени эдертип чораан Кадре шайлаарынче чалаан. Кире бергеш, топчан кырынга оруптум. От салып каан суугу кырында улуг хөнектерде шай тип каан, үш херээжен кижи суугуда шайы-биле ажаанзырап турлар. Меңээ аякта шай тутсуп бердилер. Шайны көөрүмге, шала хүрертир сүттеп каан болду, ынчалза-даа аажок саржаглыг, дузу четчир чорду. Чүнү одап турар улус боор дээш, топтап көөрүмге, суугу чанында көржең эңдерик. Бир херээжен кижи бичежек чук бидонну ажыткаш, ында доң саржагны бижээ-биле каза берди. Өскезин көөрүмге, калбарты доңурган 3 кг хире саржагны 10 литрниң пажынче киир каапты. Саржагга бай улус-тур деп билдим. А бүгү Төвүтте хүрээлерде муң-муң чулаларга хөй-ле саржаг херек эвес бе!
Лхасадан Эвересче улай чоруптувус. Суурларның аразы дыка ырак, бисте болза Кызылдан Чадаана хире. Ыяш-дажы-даа чок, ээн оран, ак хар-биле шыптынган бедик даглар. 4000 метрден бедий бээрге, ында чыкпак хараган безин чок.
Хем унунда дески черни төвүттер сарлыктар-биле чарып турлар. Кожуп каан ийи кара сарлык чаңгыс бистиг андазыннар сөөрткен. Даглыг оранда хөрзүн бар эвес, чүнү чарып турар улус боор? Даштарны чыып, олардан кажаа кылгаш, ол аштаттынган черни чарып турар болду. Ол даш кажааларның девискээри хензиг шөлдер-дир ийин. Тараа тарыыр чери аргажок бичии болгаш, сарлыктар-биле чер чарып турар улус-тур оң. Оон холу-биле үрезинни чажар улус болду. Төвүтке арбай дыка үнер. Бирээде, чер 4000 метрден бедик, ийиде, хүн даңды хүннээр. Болза-даа кызымак, ажылчын чон-дур оң!
Төвүттүң суурлары чээрби-үжен хире бажыңнар болур. Калбак дээвиирлиг бажыңнарының кырында, шаанда бисте дег, довуракты уруп каан. Чүү кончуг чалгааравас улус ийик, сарлык өдээн кончуг таптыг, печенье ышкаш кылдыр төгериктей угулзалай кылып-даа каан боор. Сарлык өдээн кайда-даа, бажың кырында-даа, кажаалар кырында-даа кадырып каан. Олар чүгле сарлык биле хой өдээн одаар. Мындыг берге амыдыралдыг чон-дур.
Бир катап «Ресторан» деп аттыг кафеден үнүп кээривиске, чанывыс-биле үш оол эртип чытканнар. Мен карманымче акшам артыын суп турумда, кезек акша хадый бергенин эскербээн болдум. Кафе чанында садыгже кире бээривиске, демги оолдарның бирээзи: «Бо силерниң акшаңар-дыр!» — дээш, меңээ тутсуп берген. Чүнүң-даа аайын тыппайн, карманнарым үжээримге, шынап-ла, мээң акшам болган. Тибеттер дээрге чер кырында кайгамчыктыг шынчы улус-тур! Ону бүгү делегейге алгырып чарлаксаам кээп тур! Делегейниң алды дивинге четтивис, ынчалза-даа тибеттер дег бурган сеткилдиг чон көрбээнивис шын!
2013 чылда база катап Төвүтче кире бердивис. Ынчан тывызыксыг Кайлас дагны долганыр дээш, чорупкан бис. Тывадан мен, Марианна Кыргыс российжи аян-чорукчулар-биле кады бис. Семиссимээр индустар, шилгедек сынныг төвүттер дээш кижиниң хөйү дээрге үш чүстен ара чок. Ийи талавыста бедик кара даглар, солагай талавыста улуг эвес даг хеми аккан. Харлыг бажы агара берген Кайлас оң талада харап тур. Херээжен улустуң каастанып алганы аажок, бир-ле байыр-наадымче бар чоруур дег. Ыдыктыг Кайласты бедик сүлде-сүзүктүг долганмайн канчаар.
Кайласты долганырда, анаа кылаштап чоруур эвес, а сарыг шажын ёзузу-биле черге херлип тейлээр, угаан-медерелдиң ханы оттуушкунун чедип алыр чүве-дир. Бир эвес бис Кайласты 3 хүн долгандыр кылаштаар болзувусса, болар черге херлип тейлеп чорааш, 15-20 хонук иштинде чоруп кээр улус-тур. Черге херлип тейлеп чоруур аныяк уругларны болгаш оолдарны, улгады берген эр-херээжен улусту көргеш: «Тибеттер-даа болбаан чон-дур бо! Шак мындыг соксаал чок гимнастика кылырга, оларның мага-боду кайгамчыктыг күштүг, шыдамык болбайн канчаар!» — деп магадап турган бис. Херлип тейлээрге, дискек караа, шенек үр болбайн ойлуп каар болгай. Олар брезент азы хөм фартуктарлыг, чамдыктары алгы үгдешкилерлиг-даа боор.
Төвүттерниң назы-харын тодарадыры берге чорду. Алгы тонунуң бир чеңин берзенип каапкан төвүт кадайларны көөрүмге, тараа хооруп ора, былгаажын салып кааш, өгден үнүп келген шаандакы тыва кадайлар-даа ышкаш.
Май 22-де ам-на Долма-Ла артче үнүп келдивис. Үнүп келген чоннуң 97 хуузу төвүттер болду, индийлер артче үнүп шыдавадылар. Марианна база бистиң чүгүвүстү чүктеп чораан Цецен шайның үстүн дөрт чүкче чашкаш: «Өршээ Хайыракан! Өршээ, Кайлаш Хайыракан!» деп чалбардылар.
Арт кырында хей-аът туктарының, кадактарның хөйү дээрге — муң-муң. Бистиң-биле кады келген төвүттерни көөрүмге, 1950 чылдарның ортан үезинде колхозчу тывалар-даа сагыжымга кирер болду. Бир чиңгежек херээжен кижини көөрүмге, Сереңмаа даай-авам дег, дуу эр кижини көөрүмге, авамның даайы Депең-даа дег. Бажы дыдыраш кижи Бойдузаа олчаан. «Чок апарган таныыр улузумнуң сүлде-сүзүү боларда апарганы ол бе» деп-даа бодап.
Элдеп-элдеп! Чамдык тибеттер ак харга бөлүглежип алгаш, кыдат термостарындан шайлап орлар. Оларның аразында бир аныяк өг-бүле бар, иези чаш уруун эмзирип олур. Уруунуң харын айтырдым. Ийи айлыг, адын Мучу дидир. Дадайым! Ийи айлыг ылчыргай чаш кижи Эльбрустан (5614 м) бедик черже үне бергени дээрге Гиннесс рекорду эвес чүве бе!
Ол төвүттер майгын, чаглак-даа хереглевес, алгы тонунуң иштии хойнун дөженгеш, идиктерин сыртангаш, даштар аразынга чыдыптарлар. Ап чорааны калбак сарлык өдээнге шайын хайындырып, чылдып ижип алырлар-дыр.
Хуулгаазын, хуулгаазын! Төвүттер дээрге чер-делегейде деңнелге чок кайгамчыктыг чон-дур оң! Ам артты ажып алган соонда чүү боор, Кайласты долганырда, оон үнгенивис Дарчен суурга соңгузуу хүн чеде бээр бис.
Долма-Ла арттың хүннээрек талазынче бар чыда, мындыг бодалга келдим. Чүге бис, тывалар, Хороолап, ыдыктыг черлерни долгандыр кылаштавас улус боор бис? Ындыг ыдыктыг черлер бисте база бар болгай. Ыдыктыг Хайыракан даг бар-дыр. Ону долгандыр кылаштап болгай бис. Ооң чаны-биле чүс-муң катап анаа шаап эртип турар-дыр бис. Мындыг Ыдыктыг черни анаа көрүп каап, анаа-ла чүдүп каап турарывыска болур чүве бе!?
Маадыр-оол ХОВАЛЫГ, альпинист.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
“Шын” №29 2025 чылдың июль 31