Тайбыӊ субурганы – чоннуӊ өнчүзү.

Дөгээ дааныӊ эдээнде бо хүнде Россияда эң-не бедик деп санаттынар, бедии 17 метр чаа туттунган субурганны байырлыг байдалга ажыткан.

Тываныӊ Баштыӊы Владислав Ховалыг хөй чон аргыжар эптиг черге субурган тударынга деткимчени бергениниң соонда Тывага 27 чыл дургузунда чурттап, сарыг шажынның хөгжүлдезинге улуг үлүг-хуузун киирген Геше Лобсанг Тхүптен башкыныӊ эгелекчи саналы езугаар үш ай дургузунда тудуп үндүрген субурганны Тайбыӊ субурганы деп адаан дээрзин сарыг шажынныӊ «Ламрим» ниитилелиниң төлээлери тайылбырлаан.

«Амыдыралга кол-ла чүве – тайбыӊ. Кижиниӊ сагыш-сеткили тайбыӊ турда, хуу амыдыралы, ажыл-агыйы-даа чогуп шуудаар, кижилерниӊ бот-боттарыныӊ аразында, чоннар аразында харылзаазы-даа менди-чаагай, эп-найыралдыг болур. Кижи болгаш, өг-бүле бүрүзү, бүгү делегей тайбыӊ амыдырап чурттаар болзун!» деп лама башкылар йөрээген.

ИНТЕРНАЦИОНАЛЧЫ ДЕМ-КҮШ-БИЛЕ ТУТКАН

Тайбыӊ субурганын интернационалчы дем-күш-биле туткан. Индияда Гьюдмед тантра хүрээзинден тускай чаладып келген төвүт эртемден лама башкыларның удуртулгазы-биле, «Силбир» ниитилелдиӊ тудуг инженерлери Арат Хайдып, Анатолий Оюн, «Жилкомфорт» ниитилелдиӊ каңнакчызы Егор Лайшев, удуртукчузу Марина Беленкова, республиканыӊ хоочун чурукчулары Леонид Уржук, Одушпай Сергей, Вячеслав Мижитмаа, «Тывахарылзааинформ» ниитилелиниӊ чиӊгине директору Сылдыс Хертек, техниктиг директору Орлан-оол Ондар, республиканыӊ Чер болгаш өнчү-хөреӊги хамаарылгаларыныӊ яамызы канчаар-даа аажок улуг дузаны чедирген.

УС-ШЕВЕР ХООЧУННАРНЫ ЧАЛААН

Бедии 17 метр улуг субурганныӊ уран каасталгазын Кызыл хоорайныӊ бир ужунда аӊгы мастерскаяда кылып турар. Барык бир ай ажыг үе дургузунда ажылдап келген республиканыӊ хоочун ус-шеверлери-биле ужураштывыс. Олар амгы үеде хүндүлүг дыштанылгада пенсионерлер-даа болза, субурганныӊ каасталгазын кылыр улуг буянныг ажылга өөрүшкү-маӊнайлыг киржип турарын чугаалааннар.
Эрзин чурттуг хоочун чурукчу Леонид Уржук ооӊ мурнунда элээн хөй субурганнарныӊ уран каасталгазын кылып турганын тайылбырлаан:
– Россия иштинде эӊ улуг болганда, нарын каасталгалыг субурганнарныӊ бирээзи болуп турар. Бо дээрге полимерлиг чук деп материал-дыр. Элээн хөй компонентилер холуур, бодунуӊ хевирлери өскерлип турар, мрамор ышкаш көстүр. Чон аразында ону кылымал даш дээр. Субурган каасталгазыныӊ баштайгы моделин төвүт башкы кылып берген. Ону эдип-чазап тургаш, кудар хевин кылдывыс. Төвүт башкылар каяа, чүү турарын шуптузун тайылбырлап берген. Уран каасталга кылыр ажылче бисти башкывыс Валентина Оскал-оол чалап чедип келди. Уран чүүл училищезинге өөренип турувуста, ол башкылап турган болгаш, бистиӊ шуптувусту эки таныыр. Училищени доозуптарывыска ол бисти, Москваныӊ В.И. Суриков аттыг уран чурулга академиязынче өөредип чорудупкан чүве.

– Нарын-даа болза, кончуг солун ажыл-дыр. Кылымал дашка эӊдере угулза-хээлер, лотос – бадмаа чечектерин, арзылаӊнар дүрзү-хевирин сиилбип тур бис. Бир талазынга безин ийи арзылаӊ турар. Сес арзылаӊны сиилбип кылдывыс. Субурган каасталгазы болур хээлерни бир дугаар кылып тур мен, аажок солун ажыл-дыр. Чаа-чаа чогаадыкчы идеялар угаан-бодалга төрүттүнүп келир-дир, мынчаар кылып көрейн адырам деп бодалдар тыптып келир. Сеткил өөртүр буянныг ажыл-дыр» – деп, Россияныӊ Чурукчулар эвилелиниӊ кежигүнү Сергей Одушпай тайылбырлаан. Ол – Каа-Хемниӊ Ильинка суурунга төрүттүнген салым-чаяанныг хоочун чурукчу.

Чонга буян чедирер улуг ажылды кылырга, чайгаар күш кээп турар, сагыш-сеткилден өөрүп, чоргаарланып кылып, бедик хей-аъттыг ажылдап турарын Вячеслав Мижитмаа тайылбырлады. Ол – хоорай чагыргазынга болгаш республиканыӊ өске-даа суурларынга ажылдап чораан арга-дуржулгалыг хоочун. Уран чурулга, ус-шевер ажылдарны база өөренип чораан болгаш, сеткилинден дузалажып келгенин чугаалады.

Субурганныӊ уран каасталгазын алдын будук-биле чуруп, будуур ажылдарны база республиканыӊ ат-сураглыг хоочун чурукчулары кылып турар.

ЭДИЛЭЭРИНДЕН ХАМААРЖЫР

Камбы-лама Эргелелинден Чамбал башкының төвүт лама башкыларныӊ чугаа-домаан билдилии-биле очулдуруп бергени дээш төвүт башкылар-даа, чыылган чон-даа өөрүп четтиргенин илередип турган.

Ыдыктыг Далай-Лама башкыныӊ резиденциязындан келген Геше Тхуптен Калсанг башкы бо назынында 30 субурганнар кылганын, а бо Россияда 31 дугаар субурганы-дыр дээрзин тайылбырлаан. Делегейниӊ аӊгы-аӊгы булуӊнарынга, ооӊ иштинде Европаныӊ чамдык чурттарынга, Японияга база субурган тудуп барып чораан. Бо субурганны сарыг шажынныӊ чуруму ёзугаар бүгү чүүлдерни сагып кылган. Чүс-чүс томнарлыг «Канчыыр», «Тенчиир» деп судурларныӊ шуптузун башкылар чурум ёзугаар ажып номчааш, эм шынарлыг оъттар-биле катай шыгжаан. Шажын талазы-биле бүгү кылыр ужурлуг чүүлдерниӊ дөгерезин кылып каан. Ол – Гималай сыннарынга он чыл ишти даян кылып медитациялап турган, бир аарыг кижиге бодунуӊ бүүрээн өргүп берген, ховар буянныг бойду сеткилдиг башкыларныӊ бирээзи.
Субурганны шын чурум ёзугаар тудуп кылганы ажылдыӊ бир кезээ-дир, а ону эдилээри – чугула кезээ-дир. Бо чүүл чүгле чондан хамааржыр дээрзин Гоманг хүрээзиниӊ төлээзи Геше Лопсанг Пунцок башкы тайылбырлаан. «Амыдыралда «сээӊ кадайыӊ, мээӊ ашаам» деп чугаалап болур, а шажын- чүдүлге талазы-биле «мээӊ башкым, сээӊ башкыӊ, азы бистиӊ хүрээвис, силерниӊ хүрээӊер» деп ылгап аӊгылаар чүүл турбас. Чүдүлге дүрүмүнде аӊгылажыр деп чүүл чок. Лама башкылар чону дээш дыштаныр хүн чок, амыр-дыжын бодавайн ажылдап чоруур дээрзин ол угаадып чугаалаан.
Амыдыралга кандыг-даа байдал таваржы берген болза, муӊчулуп, муӊгаравайн, Тайбыӊ субурганынга кээп, сүзүглеп, сагыш-сеткилиӊерни часкарып, амыр-тайбыӊ болгаш амыр-дыштыг чуртталга дээш анаа кээп турар болза, бүгү чүве аайлажып, ак оруктуг болур дээрзин лама башкылар чыылган чонга тайылбырлааннар.

ДӨГЭЭ ДАА – ТУРИСТЕРНИӉ БАРЫКСААР ЧЕРИ

Дөгээ даанга делегейде эӊ улуг хемчээлдиг таринаны, Будда бурганныӊ тураскаалын тургускан соонда, ол улус-чоннуӊ, ылаӊгыя оон-моон келген туристерниӊ барыксаар черлериниӊ бирээзи апарган. Ынчангаш Кызыл хоорайныӊ чурттакчыларыныӊ бадылаашкыны-биле даг кырынче үнер чадаларны төндүр кылыр төлевилелди боттандырар. А чаа кылдынган Тайбыӊ субурганы база туристерниӊ, ылаӊгыя чүдүкчүлерниӊ болгаш анаа чоннуӊ кээп агаарлап дыштаныр культура объектизи болур. Кызыл хоорай чагыргазы Дөгээ дааныӊ эдээнден тура кырынга чедир онза чаартылгаларны кылып эгелей берген.
Республиканыӊ сүзүктүг чонунга салгалдан салгал дамчып артып каар Тайбыӊ субурганын үш ай дургузунда тудуп бергени дээш, Геше Тхуптен Калсанг, Геше Тхупстан Такпа, Геше Тхупсан Тундуп, гелонг Лобсанг Намдул деп төвүт башкыларга Тыва Республиканың Дээди Хуралыныӊ (парламентизиниң) өөрүп четтириишкин бижиин байырлыг байдалга тывыскан.

Тайбыӊ субурганында Будда бурганныӊ овурун, чеди чүс хире судурларны, янзы-бүрү эртине даштарны, үнелиг металлдарны, Тываныӊ тараа-быдаа, артыш-айдыс үнүштерин чалап шыгжаан.
Ооӊ уран каасталгазын шимеп кылган соонда, оон чоок-кавы девискээрин чаагайжыдып, ыяштар олуртур дээрзин «Ламрим» организациязыныӊ төлээлери тайылбырлаан.

Р. ДЕМЧИК.