"Тыва Чазактың үрер хөгжүм оркестрин тургузар дугайында» №165 доктаалга 2008 чылдың март 24 Чазак Баштыңы Шолбан Кара-оол адын салган хүнде "Шын" солуннуң редакциязынга оркестрниң директору Артур Дулуш-биле болган чугаа.
–Бөгүн Тимур Дулуш аттыг оркестриниң улуг концертин байдал аайы-биле соңгаарлаткан, ынчангаш редакцияга ужуражып, төрүттүнген хүнүңер-биле байыр чедирип тур бис.
– Ийе, 2008 чылдың март 24-те, Чазак Даргазынын Доктаалы-биле бистиң оркестрни тургускан. 12 чыл дээрге эргилде- дир, Күске чылында тургустунгаш, 12 чыл иштинде ажылдап, чурттап чоруур аныяк коллектив. Кол өзээ – чаңгыс курстан үнген хөгжүмчүлер.
– Тыва Чазактың оркестри деп атты кажан алган силер?
– Эгезинде-ле оркестр тургузар дугайында доктаал езугаар ынчаар адаттына берген. Ол үеде Кызылдың уран чүүл училищезиниң доозукчулары кожууннарже ажылдап чоруур деп турда, дирижерувус Тимур Дулуш Чазак Даргазынга дилег киирген. Училищениң үрер хөгжүм оркестри кылдыр 2005 чылда тургустунгаш, түңнелдери дыка эки турган, соңгаар база конкурстарга чоруп каапкан, «Үстүү-Хүрээ» фестивалының ийи катап Гран-при эдилекчилери турган. Салдары эки, үре-түңнелдиг боорга, Шолбан Валерьевич Кара-оолче дилег-чагаа киирген турган.
– Бичии- даа бол киржилгем бар болгаш, шынап-ла дарганы дүъште, ажылындан үнгеш, чемненир дээш чанып олурда, манап алгаш, оруунга турупкаш, буруувус миннип, «Моон өске таварылга болдунмас, ам шиитпирлээр айтырыг-дыр» деп турганывысты утпас-тыр мен.
– Соң даарта доктаал үндүрбес болза, училище доозукчуларын ажылдаар кылдыр хуваап кааптарга, директорнуң чарлыы күш кире бээр, чана берген улусту чыл ажарга дедир Кызылче 9 аңгы кожуундан чыыры болдунмас, олчаан белен чыып каан оркестрни салбас болза эки деп тайылбырлаарга, Шолбан Валерьевич Доктаалды үндүрүпкен, мындыг кайгамчыктыг салым-хуулуг болган оркестр. Бистиң Даргавыстың кызып кылган базымнары-дыр ийин.
– Кызыл чурттуг эвес улус ынчан шупту ниити чуртталга черлеринге чурттап турган болгай силер, доозуптарга оон үнер апаар, канчап кол чуртталга айтырыын шиитпирлеп алган силер?
– Бистиң коллективтиң бир онзагай чүүлү – шиитпирлер хүлээп алырда, деңге, орустаар болза «мозговой штурм» кылыр улус бис, мындыг аргалар-биле шиитпир хүлээп алыр, албан чугаалажыр, Тимур Дыртык-оолович база дыка сүмележир турган оолдар-биле, ам-даа ону тудуп чоруур бис. Эге дээрезинде өөредилгени доозупкаш, шупту 1-2 чыл арендага чурттап турган бис, ол үеде база-ла Тимур Дыртык-ооловичиниң саналдааны-биле, 2010 чылда Москвага гастрольдааш кээривиске, Шолбан Валерьевич-биле ужуражылга болган, ынчан дилег-чагаа киирген бис — аныяк өг-бүлелер көвүдеп турар, оркестрге мэриядан бажың туттунар чер айтырыын шиитпирлежип бээриниң дугайында. Чазак Баштыңы база катап дузалашкан, доктаал үнген соонда, биске мэрия солагай талакы дачаларда октаттынган черлерни берген. Чанывыска кым-даа чок, куруг турган, ам ол черлер сыңышпас, долдур туттуна берген. Бисте 25 участок бар, оркестр амдыызында 13 бажыңын тудуп алган.
– Эмиглежип тургаш туткан бе?
– Колдуу-ла ындыг, тыва кижиниң чанында бир кижи туттуна бээрге, анаа-ла олурар харыы чок, дузалажы бээр.
– 12 чыл бурунгаар чаа-ла 20 хар чедип турар оолдар турган, ам шупту адалар, ат-сыптыг-даа кижилер көвүдээн боор.
– Ооң мурнунда 25-30 кижи турган бис. Чаа чылда белек садарга ол-ла хире боор чүве, ам уругларывыс бистен хөй апарып-тыр.
– Чайын аът мунуп алгаш ойнаар, кыжын дош кырынга коньки кедип алгаш ойнаар, кайгамчыктыг оркестр апарган болгай силер...
– Аът кырынче үнер деп бодал анаа-ла хей черден тыптып келбээн, Совет Эвилелинге турган сөөлгү аъттыг оркестр 1947 чылда тарадыпкан ТАР шериинге турган. Ол 1929 чылдан 1947 чылга чедир турган төөгүлүг оркестр, ону катап тургузуп болур чүве бе дээш, удуртукчувус Тимур шенеп турган. Баштай аъттарга октадып-даа турдувус, «ындыг эвес, ону таптыг белеткээр-дир» дээш алдарлыг чылгычывыс Геннадий Сендижапович бодунуң аъттарын тудуп бергеш, өдээнге бисти белеткеп, хөгжүм-херекселдери-биле олуруп алгаш, аът башкарарын дыка эки айтып берген. Бир дугаар 2008 чылда Май 8 парадынче үнген бис.
– Аъттар база дыка угаанныг, мунукчу-биле тааржыр-таарышпас чаңныг, хөгжүмнү база хүлээр-хүлээвес деп тайылбыр дыңнаан мен.
– Ийе, башкывыс Геннадий Сендижапович «Сеңээ бо аът тааржыр» деп, аажы-чаңы-биле аъттарны шилип тургаш, Россияже-даа, даштыкыже-даа үнеривиске катай чоруп, биске дузалажып, тренер-инструктор кылдыр чоруур кижи.
— Аът кырынга «Тыва эскадрон» апаар силер, шаңналдар тутсуп турда «Протокол оркестри», концерттерге «Джаз-бэнд» база апаар, кым-даа бооп турарыңар чылдааганы чүдел?
— Үрер хөгжүм талазы-биле бүгү Россияда байдал ындыг, хөгжүмчүлер эвээш болгаш, 2-3 черлерде ажылдап турар боор, башкылап база четтигип турар, музыкант кижи хүнзедир чаңгыс черге олуруп алгаш, 8 шак иштинде үрүп турбас — норма биле үш шак ажылдаар эргелиг, чижээ, ийи шак репетициялааш, оон колледжке азы школага башкылаар аргалыг, «совместитель» деп ажылдап болур.
— Чон кайгадып, сценага хөөмейлей-даа кааптар, танцылай-даа бээр болгай силер.
— Бистиң ылгалып турар чүүлүвүс — «танцующий, поющий оркестр». Ырлаар-самнаар оркестр. Бистиң алдын эртиневис — хөөмейни база ажыглап турар бис, Тываның фольклорун көргүзеривиске, аңгы-аңгы черлерде профессорлар, эксперттер үнелеп, «дыка эки орукту шилип алган силер» деп, турар. Эрткен 12 чыл дургузунда улуг чедиишкиннеривис, чижээ, бо чылын үш улуг делегей фестивальдарынче чалалгалар келген— оруун, чыдар-чемненирин төлеп каан. Ооң мурнунда боттарывыс шаавыс-биле акшаландырыышкын дилеп тургаш чоруур аргалыг турган бис, ам хары угда үш чалалга келген, шуптузунда чарыгдалдарыңар төлээр бис дээн.
— Улуг гастрольдарже каш кижи үнүп турар?
— Конкурс азы фестивальдың негелдезинден хамааржыр, колдуунда 30 кижи.
— «Спасская башня» дээр Кызыл шөлде эртип турар бүдүн делегейниң оркестрлериниң фестивалынче каш катап четкен силер?
— Бурундаа чылын Белгород хоорайга «Курская дуга» деп конкурска 2019 чылда киржип турувуста, Центральный военный оркестрниң дирижеру, Кызыл шөлдүң парад дирижеру Константин Тимофеевич Маякин боду база эртем ажылдары кылып турар, аъттыг оркестр деп чүвени элээн билир кижи болган. Бис ынчан 13 аъттыг үнген турган бис. Белгородтуң университединиң аъттарын ачылап алгаш. «Чүге 13 аът чүвел?» — деп, менден ынчан ол айтырды. «16 аът турган, чүгле 13 тааржыр болду» — дээримге, 13 аът дээрге Петр I үезинде-ле «Конный духовой оркестр» 13 аъттан тургустунар турган деп тайылбырлады. «Силерни ону билгеш, ындыг санныг аът шилип алган деп бодадым» — диди. «Мен диссертация бижип турар болгаш, бо айтырыгны дыка эки билир мен — дээш, оркестрни келир чылын болур «Спасская башня» фестивалынче чалап тур мен» дээн соонда чагааны чорудупту.
Улуг ажылдарны база оркестр кылып турган 2014-15 чылда «Фанфары в Центре Азии» деп фестиваль эрттирип турган бис, башкывыс Тимур чок апаарга соксаттывыс, чарыгдалдар хөй, оркестрлер чалаары берге, чаңгыс оркестр дээрге-ле 60-70 кижи боор.
— Амгы үеде хуу аъттарлыг силер бе?
— Оркестрниң өнчүзү боор 22 аът бар, чылгывысты база Чазактың дузазы-биле Шолбан Валерьевич ийи чыл бурунгаар сертификат бээрге, садып алгаш, Уставче өскерилгелер киирген бис.
— Чаңгыс сертификат ол хире орулгалыг болган, Кызыл шөлче баар чалалгага чедирген деп болур-дур.
— Ийе, 30 кижи Москваже баары дыка аар. Аңаа Орлан Дыртыынович Монгуш, 80 чылдардан тура, ында чурттап турар тыва каскадер «Мен дузалажыр мен» дээш, аът азырап турар коллегазы-биле чугаалажып берген. Ол кижи 16 аъттыг, Москва чанында баазалыг болган, 1 чыл дургузунда чугаалажып келгенивис түңнелинде, бисти 3 хонук дургузунда баазазынга хүлээп алырга, аңаа репетициялап алгаш, Кызыл шөлче аъттыг киргенивис ол.
— Ол-ла сертификаттың дузазы-биле «Тыва эскадрон» деп шайбалыг хөккей командазын тургускаш, ооң кырындан «Дошта джаз» деп программа белеткээш, Красноярскиге экономиктиг форумнуң концерт шөлүнге база Тываны бараалгадып киришкен ийик силер бе?
— Ийе, дош кырынга турар программа белеткээр чарыгдалдарывыс чартыын Тываның хөккей Федерациязының дузазы-биле чартыын боттарывыс дуглаан бис.
— Чүге хөгжүмчүлерге хөккей командазы тыптып келген дээр болза?
— Ол база-ла шагда күзеп турган күзеливис-тир, Федерация удуртукчузу Игорь Дулуштуң сүмези-биле ийи чыл бурунгаар «Кадык чуртталга дээш» деп төлевилелди херек кырында боттандырып, аңаа киржилгевис ол болган. Каш хонук бурунгаар күш-культура сайыды бисти чалааш, Москвадан келген Кубогувусту байыр чедиргеш, тутсуп берди. Регионнарда чемпионнаан командалар Сочиже «Дүнеки хөккей лигазының» эрттирип турары маргылдааже чаладып турар. Бо чылын Тиилелгениң 75 чыл оюнга тураскааткан бүгү Россияның маргылдаазынга киржир эргени чаалап алганывыс ол. Май 10-дан май 19-ка чедир болур хөккей ойнаарындан өске «Дошта хөгжүм» деп проективис-биле ук фестивальдың ажыдыышкынынга база киржир деп турар бис. Кол сорулгавыс бирээзи база ол.
— Силерниң сооңардан Тываның мөгелери безин хөккей командазын тургуза берген дээр чорду...
— Мөгелер дугайында дыңнаваан мен, «Сүбедейниң» ажылчыннарының «Енисей» деп командазы бо чылын ойнап эгелээн деп билир мен.
— Доозукчу аныяктар кайы хире немежип турарыл? Оркестр долузу-биле дээди эртем база чедип алган дээр.
— Бистиң мергежиливисти кызымаккай кижи өөренип алыр. 12 кижи I дугаар курсче кирген болза, доозарда, ийи даа боор, чаңгыс-даа боор, чамдыкта 9-даа кижи доозуптар. Негелде-биле профессионал оркестрге дээди эртемниг хөгжүмчү ажылдаар боор, хөй кезиивис Улан-Удэге культура академиязын дооскан, оркестрде 80 хуувус дээди эртемниг.
— Тыва Арат Республиканың турган аъттыг шериг оркестри-биле силерниң «Тыва эскадрон» дорт харылзаалыг деп болур бе?
— Ол оркестрниң киржикчизи боду элээди тургаш, оркестрге ажылдай берген трубач Петр Иванков ам-даа дириг, Москвада эртемден, шериг консультантызы, 90 харлыг чарт угаанныг, тывалап чугааланыр. Бистиң фронтовиктерниң шуптузун сактып, чугаалап турар, чугаазындан алырга, фронтуже «Шивилигни өрү караңгыда маршты ойнап чорааш, үдээн бис дээр», дайынчыларны совет кызыгаар ажыр чаңгыстап эрттирип турда, кижи бүрүзүнге аялга ойнап үдээн. Тывага ол кээп чораан, бо чылын база бир кады кылыр ажылывыс бар — чалаар деп тур бис.
— Тургузукчуңар дыка эрте амы-тынындан чарылган, ол башкының бодунуң бир дугаар курстан эгелээш өөредип алган оолдарын уштап-башкарары кайы хире берге ирги? Аңгы-аңгы чер чурттуг хөгжүмчүлер-дир.
— Меңээ база бир талазындан бо оркестр боду дузалажып турар. 12 чыл иштинде бот-боттарывысты дыка эки билчир апарган бис. Улуг бергедээшкиннерге таварышпайн турар бис, коллектив боду дыка демниг, бир айтырыгны шиитпирлээр дээн болза, демнии кончуг, эгезинде-ле башкызы ынчаар өөредип каан. Аңгы-ангы кожууннардан чыглып келген бис, аравыста дугурушканывыс-биле чер-чурт, кожуун деп чүве улуг хамаарылга чок, бисте үн деп чүве бар. Труба ойнаар хөгжүмчү, 1 дугаар кларнет, 2 дугаар дээн чижектиг. Бодунуң тургузуу-биле оркестр дээрге аңгы күрүне. Дирижер дыка улуг рольдуг, кандыг базымнар кылырын дирижер башкарар, ооң дузалакчылары Худсовет база ажыдып алган бис. Мен директор — стратегия, кадрлар харыылаар мен.
— Үрер хөгжүмден аңгыда, оркестр чүге-даа ойнаптар бе?
— Ийе, аразында кандыг-даа мергежилдиг кижи бар, «талантылыг кижи тазка-даа ойнаптар» дээр ийик чоп. Чүге-даа ойнаарлар. Орустап суг ырлаарга дыка солун, тыва акцент-биле ырлажыр бис, чүү-даа этпейн.
— Ажы-төлдериңер хөгжүмчү орукту изээр күзели бар бе, салым-чаяанныглар школазынче барып турар бе азы ада-иези «черле хөгжүмчү болбас сен, шалың эвээш» деп турар ирги бе?
— Хөгжүмчү болуру дээрге — бистиң аравыска чугаалаар болза, ойнап тургаш, бодунуң шалыңын ажылдап алыр мергежил ышкажыл. Бурганга база чоок дээр. Кижи хөңнү чок ажылга ажылдап шыдавас. Бистиң коллектив бодунуң ажылынга дыка ынак. Ажы-төлүн база аргалыг болза хөгжүмге өөредип турар. Чаа чыл концерттеринге катай киржир, чижээ, кларнетизивис Байлак Баржайның оолдары бир номерге киржиптер, Саая Сылдыстың уруу ырлаптар — дыка чараш боор.
— Хөгжүмчүнүң сеткилиниң уяны ол ирги бе, сактырга-ла, арага-дарыга белен алзыптар ышкаш болур, бо үениң хөгжүмчүлерин көөрге, ийи бут кырында быжыг турар, ажы-төлдүг, бажыңын тудуп алган, аъдын баглаашта баглап алган боор, аныяктарның арагага хамаарылгазы кандыгыл?
— Мен симфониктиг оркестрге 1999 чылда ажылдай берген мен. Дыка берге үелер база турган. Амгы коллективти алыр болза, шак мындыг чүүлдер шуут чок-тыр ийин. Амыдыралче көрүжү дыка эки болуп турар, азы үе ындыг чүве бе, бисте арага-дарыга сундулуг улус чок. Ажы-төлү, ажылы дээш дыка идепкейлиг, сонуургалдыг. Берге үени эрткен ажы-төл ындыг боор чүве бе, 90 чылдың төлдери бо чуртталгада дыка туруштуг.
— Оркестрниң ыдыктыг күзели бар бе?
— Бар. Дыка берге байдалда. Сорулгавыс Америка четкеш ойнаары. Ону күүседир аргазын көрүп тур бис.
— Джазтың чуртунче баары силерниң ыдыктыг албаныңар болбайн аан, силерге идиг берген «кара джаз» ойнаар акыларыңар бар деп болур. Күзелиңер бүдер болзун.
— Ол оркестр биске сонуургал оттурган, тывалар «чаңгыс көөрге чедер» дээр, чаңгыс көргеш безин, дыка улуг идиг алган деп бодаар бис, эки чүве оркестр 12 чыл иштинде Россияның үрер хөгжүм талазы-биле даргалар, президентилер, профессорларга билдингир апарган, бисти үнелеп, «Каяа-даа боттарыңар уран талантыңар көргүзүп туруңар» деп кайнаар-даа чалап турар.
Саяна Монгуш чугаалашкан.#Шын