Чоннуң өг-бүле байырлалдарын уштап-баштап эрттирип берип турар кижилер бар дээрзин шупту дыка эки билир бис.
С.И. Ожеговтуң «Толковый словарь русского языка» деп словарь номунда мынча деп бижээн: «Тамада – распорядитель пира, застолья».
Ийе, шын. Чон тамада кижини боттары шилип ап турар. Оларның ажыл-чорудулгазын дыка эки сайгарып база турар. Дыка солун болгаш шалыпкын эрттирер тамадалар база бар. Чамдык тамадалар чүгле бодунуң ырлаарын көргүзүп, ырыларны дааштыг алгыртып, шөйүп туруп бээрлери база бар. Ылаңгыя куда-дойга шагда көрүшпээн дөргүл-төрелдер ырак-чооктан база чыглып кээр болгай. Оларга чугаалажыр, хөөрежир, дыштаныр арганы бээр болза эки. Тамада дээрге чоннуң улуг өг-бүле байырлалдарын мен эрттирип шыдаар мен дээш чалалганы хүлээнип алган кижи-дир. Бодунга бүзүрээр, талантылыг, дидим, чечен-мерген деп болур.
Дыка хөй тамадалар тыва чоннуң ёзу-чаңчылдарынга, ужурларынга, аас чогаалдарынга даянып тургаш, кежээни уштап-баштап турарынга таарзынып, чүүлдүгсүнер мен. Ынчалза-даа чамдык таварылгаларда ёзу-чаңчылдарывысты бодунуң күзээни-биле өскертип турарлары база бар. Чижээ: Дуңмам уругнуң чаңгыс уруунуң холун айтырып келин дилээн черже чалаттым. Кежээ шуудай бергенде, дуңмам меңээ халып келгеш: «Уруумнуң чажын ийи чара чаавазы өрүүр дидир ышкажыл, угбай» – диди. Кым ынча диди деп айтырарымга, тамада ынча дээн болду. Мен оргаш: «Сээң урууңну кым божуп бодараан чүвел, азы сен эвес, чаавазы бе?» — дээримге, кижим девидей берген тур. «Иштинге, даштынга көдүрүп, уйгу-дүжүн камнавайн азырап каан урууңнуң чажын авазы сен өрүвейн кым өрүүр чүвел. Безин чашты өрүп тургаш, авазының ырлаар ырызы бар болгай» — дидим. Мен ырлап бээримге, дуңмам боду өрүүр кылдыр дугуржуп алдывыс. Кижим амырап, өөрүй берди. Уругнуң чажы узун болгаш чоон, хөлчок чараш. Дуңмам тургаш: «Бир талазын кунчуу өрүпсүн бе, угбай?» — дидир. «Ийе, ажырбас. Хөлчок найыралдыг кудашкылар-дыр силер, ол кончуг эки-дир» — деп харыыладым. Оон кунчуу чавагазын баглап берди.
Оон база-ла демги тамада келген аалчыларга айтырыглар салып эгеледи. Эр кижиниң эртер ужурлуг «тос бергезин» адап көрүңерем дидир. Үш, дөрт хире бергелерни адааш, оон ыңай ыыт чок бардылар. Тамада тургаш: «Ындыг болза 9 сыртыкты адап көрүңерем» — деп ниити айтырыгны салды. Үш хирени адааш, оон ыңай база харыылаар кижи тывылбады. Оон мен: «Каям мен адап көрейн» дидим. Бирээде, «уруг сыртыы» деп чорумда, тамада мени үзе кирип, ол чаш кижиге аңгы сыртыктың херээ чүл, ада-иезиниң сыртыынга чыдар эвес чүве бе дей-дир. Орта харыыладым: «Чаш уруг иезиниң иштинге боттанып келгеш-ле сыртыктыг боор чүве ышкажыгай. Кажан уруг төрүттүнүп кээрге, бичии болгаш уруг сыртыы чаларап үнер. Ол сыртыкты кончуг хумагалаар. Ону канчаар ажаап, шыгжаарын өгбелеривис биске арттырып каан». Оон ыңай база санааш, тос дугаарында «даш сыртык» дептеримге, демги тамада меңней аарак: «Дадайым, дадайым даадай «даш сыртыкка» канчап кижи удуур чүвел» — дээш хөлчок каттырып тур. Столдарда орган кезек аныяктар база тамаданың аайы-биле кезек дагжап, каттыржып, шимээргеп эгеледилер. База тайылбырлаар ужурга таварыштым. Баштай дыңнап алыңар, оон каттыржыр силер дээш тайылбырладым. Шаанда тывалар "кызыл-дустаан" кижини шыргазы-биле кады чер кырынга салып каар турган. А бажының адаанга, калбак дашты тыпкаш, салып каар. Ол чок кижиниң сөөлгү «даш сыртыы» ол болур дээримге, кезек када зал шип-шимээн чок барды. Оон тамада кежээни уламчылай берди. Буруузун миннип, боданган ирги бе деп иштимде бодап кагдым. Оозун бодаарга, ол кежээге кандыг-даа белеткел чок, ынчаар-ла бораң-сараң хемчеглер эрттирип амдажаан башкарыкчы хевирлиг деп билдим.
Хүндүлүг тамадалар!
Кажанда-даа чонче боттарыңарның билбес айтырыыңарны салбайн көрүңер.
Келген чонну хүндүлеңер. Чон аразында кандыг-даа кижи чоруур болгай. «Киштен киш кара, кижиден кижи кончуг» деп тыва улустуң үлегер домаан черле утпаңар!
Өгбелерниң өнчүзүн өскертпеңер! Чаңчыл – чоннуң үреп болбас үүжези деп чугула чүүлдү сактып алыңар.
Бо бүгү чүүлдү доозуп тура, тамада-башкарыкчыларга сүмелээрим болза, 2015–2016 чылдарда «Шын» солунга үнүп турган «Ёзулуг тамаданы көргеним» деп мээң материалым бар. Ону номчуп алырыңарны сүмеледим. Ёзулуг тамада кандыг болурун оон билип алыр силер. Черле ынчаш, чоннуң чугаалажып турары-биле алырга, чамдык тамада-башкарыкчыларның өртек-үнезини дендии улуг болуп турар. Ол өртекти кайда, канчаар доктаадып турарыл? Азы боду доктаадып каан бе? Бо чоокку үеге чедир кандыг-даа тамада чокка өг-бүле байырлалдарын эрттирип-ле чордувус. Ам тамада шуут «мода» апарган деп болур.
Ынчангаш, бо бижээн чүүлүмге хамаарыштыр, Тываның тамада-башкарыкчы кижилеринге чогуур чергелиг төптер өөредиглиг семинарларны, лекцияларны организастап эрттирери чугула деп санап тур мен. Аңаа сертификат документини тыпсыр. Ол ужуражылга үезинде тамадаларның өртек-үнезиниң дугайында чидиг айтырыгларны сайгарып, ону чаңгыс аайлаар болза эки деп бодаар мен.
Валентина БЕГЗИ (Монгуш), Тываның улустуң башкызы.
Чурукту интернет четкизинден хоолгалаан.
«Шын» №4 2025 чылдың февраль 6