Тожу кожууннуң Ий школазы республикада хоочун өөредилге черлериниң бирээзи. Школаның оран-савазын 1952 чылда сумунуң чурттакчы чонунуң чаңгыс демниг ажыл-ижи — шеф-биле туткан. Эгезинде 4 башкы, улус-чоннуң ажы-төлү — хөй-даа эвес, 20 шаа кижиге үжүк-бижикти айтып берип, билиг-мергежилге өөредип турган.
Удатпаанда өскен-төрээн сумузунда чаа ажыттынган школа дугайында тайга-сында ивижилер база дыңнап кааш, ажы-төлүн өөредири-биле эккелген. Орус омактыг башкылар Анна Киселёва, Зинаида Терехова база ажылдап эгелээн болгаш эге дээрезинде кичээлдерни орус дылдан тыва дылче очулдурары база эргежок чугула турган.
Ий школазының баштайгы директорлары Октябрь Монгуш, Шактар-оол Сат, Сай-Хөө Монгуш, ол ышкаш башкылар Сиириңмаа Сат болгаш Дамыкай Кол оларны амгы үеде оларның салгалдары башкылар улуг чоргаарал-биле сактып чугаалаар.
«Танышпасты таныштырган, дазылгалыг школамны!» деп чалгынныг одуруглар чон аразынга ол үеде нептерээн. Чүге дизе улус-чоннуң ажы-төлү школадан ыравас, аңаа-ла эртем-билиг чедип ап, өөренмишаан, аңаа-ла аштанып-чемненмишаан, ол-ла черинге удуп чыдып алыр чораан. Амгы үении-биле алырга, школа-интернат ажыттынган болгаш аңаа чаңгыс кижизидикчи башкы ажылдап турган.
1955–1956 чылдарда 7 чыл школазы ажыттынган соонда, Очур Ховалыг, Бориза Самбуу, Валентина Прокофьева, Анна Врублевская дээш оон-даа өске чаа башкылар немешкен. 1957 чылда Ий суурга 18 орус омактыг өг-бүле чурттап эгелээнин барымдаалааш, орус класстарны ажыдар ужурга таварышкан.
1963–1964 чылдарда 8 чыл школазын ажыткан. Школа директорунга Алексей Аракчаа (Фин) томуйлаткан. Ол чылын 17 кижи школаны дооскан. Класс башкызы Елизавета Бады турганын төөгүлүг бижимелдер бадыткап турар.
1986 чылда хуралдаар зал болгаш спортчу хемчеглер эрттирер залдыг, 400 олуттуг, 2 каът чаа школаны ажыглалче киирген. Школа директору Маадын-оол Хертек, класс башкызы Наталья Салчак 27 оолдар, уругларны доостурган.
Амгы үеде школада эртем-билигге сундулуг, хөй-ниити ажылынга идепкейлиг болгаш спортчу хемчеглерге шылгараан 200 ажыг өөреникчини 30 ажыг башкы өөредип-кижизидип турар. Ий суурда ниити билигниң ортумак школазы чылдың-на өөреникчилер аразындан школаның президентизин соңгуур ажылдарны чорудуп турар. Бо чылын чеди кордакчы аңаа киришкенин кижизидикчи башкы Мочурга Ак дыңнатты.
Онгу класстың өөреникчилери Чимит Калчанай, Алина Дакпажык, Сайдана Седенбаа, Аңгыр Монгуш, Аялга Донгак, Сүрүн-Чай Нурзат болгаш Сыдым Ак олар боттарының программазын таныштырган.
Чижээ, Чимит Калчанай спорттуң кандыг-даа хевирлеринге салым-чаяанныг болгаш аңгы-аңгы маргылдааларга школазының адын камгалап чоруур, Сайдана Седенбаа янзы-бүрү хөй-ниити ажылдарының идепкейлиг киржикчизи, а Сүрүн-Чай Нурзат быжыг сагылга-чурумнуг база тергиин өөредилгелиг уругларның бирээзи. Түңнелинде, башкылар болгаш өөреникчилерниң 47 хуу үннерин алгаш, 10-гу класстың өөреникчизи Сүрүн-Чай Нурзат Ий ортумак ниити билиг школазының президентизинге соңгуттурган.
Школаның директору Алдын-Ай Кууларның чугаазы-биле алырга, «Өөредилге» национал төлевилелдиң шугуму-биле «Өзүлдениң демдээ» төвү, «Чурагайлыг өөредилге хүрээлеңи» деп кабинетти алган чедиишкинниг өөредилге черлериниң санынче Ий школазы база кирген.
Ноутбуктар, чурагайлыг самбыра-биле четчелеттинген, амгы үениң негелдезинге дүгжүп турар кабинетке чүгле кичээлдер эрттирери-биле кызыгаарланмас, өөреникчилерге класстан дашкаар кичээлдерни, ооң-биле чергелештир найысылал Кызыл болгаш кожуун төвү Доора-Хем-биле видеоконференция таварыштыр хуралдарны эрттирип, башкыларның билиг-мергежилин бедидер курстарны база интернет четкизи таварыштыр чорудуп, чөптүг ажыглап турар.
70 чыл дургузунда Ий школазын 2000 ажыг кижи дооскан. Оларның аразында эмчилер, башкылар, тудугжулар, экономистер, геологтар, көдээ ажыл-агый болгаш уран чүүл адырының ажылдакчылары дээш кымнарны чок дээр. Бо хүннерде 7 башкы дээди категорияның, 14 башкы бирги категорияның, ол ышкаш 11 кижи «Өөредилге адырының хүндүлүг ажылдакчызы» деп атка төлептиг болган. Ынчангаш школаның коллективи, 2022 чылдың ноябрь айда үндезилеп тургустунгандан бээр 70 чыл болган байырлалын демдеглээр дээш, белеткенип турар.
Мерген ОНДАР.
Ада Тюлюштуң тырттырган чуруктары.