Төрүүр малды тарып боозадыр технологияны Тываның мал ажыл-агыйларынга калбаа-биле чорудуп турган республиканың уксаажыдылга станциязы ССРЭ-биле кады сандарааны мал ажыл-агыйын улуг чидиригге таварыштырган.
Мал ажылының кончуг чугула кезээ уксаажыдылга системазын катап тургузар талазы-биле ажылды республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы, ТР-ның Чазаа чорудуп келген. Ол дээрге дыка нарын ажыл— материал-техниктиг баазаны тургузары, кадрларны белеткээри, уксаалыг малдарның үрезиниң банкызын долдурары дээш оон-даа өске ажылдарны кылыр апаар. Оларны боттандырарынга хөй-хөй сая акша херек.
Ону катап тургузар талазы-биле ажылдарны ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызы 2017 чылдан бээр чорудуп келген. “Осеменатор” деп программаны ол чылын боттандырып эгелээн. Чөөн-Хемчик, Кызыл, Барыын-Хемчик дээш ынчан республикага тарып боозадырының 10 хире пунктуларын тургузарын планнаан. Барыын-Хемчик кожуунга «Племсервис» ажыл-агыйны-даа ажыткан. Бо болуушкуннарны республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы ынчан мал ажылында чаа чада кылдыр үнелээн-даа.
Тываның Көдээ ажыл-агый яамызы 2025-2030 чылдарда өшкү болгаш хой ажыл-агыйын сайзырадырының комплекстиг планын ажылдап кылган. Төрүүр малды тарып боозадырының мурнакчы технологияларын ажыглаарын болгаш сайзырадырын ол планга көрген. Чыл санында 10 муң хире хой-өшкүнү уксаалыг кошкарларның болгаш хуналарның үрези-биле тарып боозадырын планнаан.
Тываның мал ажылынга тарып боозадылганың технологияларын ажыглаарының болгаш нептередириниң талазы-биле ажылды чорудуп турар. Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызының саналы-биле Тываның күрүне университединге “Шээр малды тарып боозадырының технологиязы” деп билиг бедидериниң курстарын бо чылын организастап эрттирген. Ол курстарның киржикчилери мал ажылының специалистери, фермерлер төрүүр малды бугаларның, кошкарларның, хуналарның доңуруп шыгжаан эки шынарлыг үрелери-биле тарып боозадырының технологиязын, тарып боозадырының аргаларын билип алганнар. Билиг бедидер курстарны «Красноярскагроплем» компанияның төлээлери көдээ ажыл-агый эртемнериниң кандидады Яков Сагалаков башкарып эрттирген.
Эрткен күзүн Калмык Республикадан чалаткан селекционер зоотехник Александр Улюмджиев Тываның кожууннарынга төрүүр малды тарып боозадырының талазы-биле практиктиг ажылдарны чоруткан. Кызыл кожууннуң Сукпак суму девискээринде малчыннар Буян биле Шончалай Монгуштарның хойларын тарып боозадырынга киржип, ук кожууннуң мал ажылының селекционер зоотехниктери-биле бодунуң арга-дуржулгазын солушкан. Хойларын дорпер уксааның кошкарларының үрези-биле тарып боозадыр деп Буян Моңгуш шиитпирлээн. Дорпер уксааның хойлары Тываның агаар-бойдузунга шыдамык деп ол санап турар.
Селекционер зоотехник Александр Улюмджиев Кызыл кожууннуң Баян-Кол сумунуң девискээринде малчыннарның аалдарынга база чораан. Бо черниң малчыннарының хойларын дорпер уксааның кошкарларының үрези-биле тарып боозадырга, хойларның төрээн хураганнары багай күш-шыдалдыг болган. Александр Улюмджиев Тывага каш катап кээп, төрүүр малды тарып боозадыр талазы-биле ажылга бодунуң үлүүн киирип турар специалист дээрзин демдеглеп каары артык эвес.
Чөөн-Хемчик кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң специалистери үш малчын коданнарда хойларга дорпер уксааның кошкарларының үрезин тарып боозадыр технология аргазы-биле салган. Келир 2026 чылда бо кожуунга тарып боозадыр хойларның санын көвүдедир планныг.
Республикада малдың эъдин, дүгүн болбаазырадыр бүдүрүлгелер саны көвүдеп турар болганда, хөй продукция бээр эъткир, дүккүр малды азырап өстүреринге төрүүр малды тарып боозадырын сайзырадыры база чугула ажыл.
Ш. МОҢГУШ.
Чөөн-Хемчик кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң чуруу.
“Шын” №44 2025 чылдың ноябрь 13