Эрткен чүс чылдың ортаа үезинде “Теве-Хая” деп ыры бүгү Тывага чаңгыланып, радиодан, клубтарның сценазындан, чон чыылган черлерге, байырлалдарга-даа дыңналып турган. Чоннуң ынак ол ырызының сөзү мындыг.
Тараан тараа, ногаа, чимис
Дазыр шөлдер сыңмас чыдар, оой-ээй!
Танкы ышкаш хевир сынныг
Даглар ужу Теве-Хая, оой-ээй!
Узун делгем Чадаананың
Ужу кирген каас-чараш, оой-ээй!
Угулзалыг хевис ышкаш,
Узун баткан Теве-Хая, оой-ээй!
Чергелешкен даглар ужу
Черим-чуртум – Теве-Хая, оой-ээй!
Оораш кезек даглар ужу –
Онза чараш Теве-Хая, оой-ээй!
Тыва улустуң ыры “Теве-Хаяның” сөзүн Серээ Шойгу, аялгазын композитор Александр Лаптаң ыры аянынга таарыштыр бижээннер, а эң баштай ырлап күүсеткен ыраажы Кара-кыс Мунзук деп бо ырының төөгүзүнүң дугайында медээлерде демдеглээн.
Теве-Хая суурнуң төөгүзү солун. Теве-Хая сумунуң девискээринде черлер аттарын шинчилээн тыва дыл болгаш чогаал башкызы Орланмаа Овусовна Идам-Сүрүннүң демдеглелдери ёзугаар алырга, суурнуң турар чериниң шаанда ады Доозуннуг-Кежиг-Аксы. Ооң чоок кавызы Борбак-Тал, Элезин-Бажы, Чаш-Тал деп черлерге чурттап чораан Хожукпан Дуюза-оглу Ондар, Седен Кенден-оглу Ондар дээш өске-даа араттарның хөй малы Кара-Суг деп хемчигештиң бажының адаа талазында суг мѳѳңнелген черинден суг ижип, аңаа чыглып кээрге, оларның даваннарының адаандан үнген довурак доозунналы бээр.
А амгы Теве-Хая сумунуң кедээр хову, даглар талазында дистинчек хаялар бар. Шаанда ол чоокта аалдарның мал-маганы чайын сериинде тоттур оъттааш, изигде ол хаяларның хөлегезинге девээлеп чыдар. Ынчангаш ол дистинчек хаяларның ады Девээ-Хая. Өске черлерден келген, эрткен-дүшкен кижилер ол-ла хаяларны чиң чүдүрген тевелерге дөмейлеп, Теве-Хая деп-даа адаарлар. Кыдат биле Моолдан янзы-бүрү бараан-сараан сөөртүп, садыг-наймаа төптери апарган Чаа-Хөл, Шагаан-Арыг уунче Хемчикти куду тевелерге чиң сөөрткен садыгжылар ол хаяларның хөлегезинге дыштанып турган чүве-дир.
Тыва Арат Республика тургустунуп, 1930 чылдарга чедир элээн экономиктиг күш-шыдал кирип, коллективтиг ажыл-агыйларны организастап, сууржугаштарны-даа тудуп эгелээн. 1932 чылда Доозуннуг-Кежиг-Аксынга Чүрмет-Тажы аттыг күрүнениң экономиказы чергелиг ажыл-агый тургустунган.
Маңаа мындыг чүүлдү демдеглеп каары база артык эвес. Тыва Арат Республиканың ынчангы удуртукчуларының аразынга бодун тогдунар, ат-алдарын алгыдыксаар чүүл ынчан-на тыптып келген. 1930 чылдарда тургустунган коллективтиг ажыл-агыйларга, культура албан черлеринге Тыва Арат Республиканың эң дээди албан-дужаалдыг удуртукчулары ТАР-ның Сайыттар чөвүлелиниң даргазы Чүрмит-Тажы Саттың, Тываның Улустуң Революстуг партиязының чиңгине секретары Салчак Токаның, ТАР-ның Биче хуралының даргазы Адыг-Түлүш Хемчик-оолдуң ат-сывын тывыскан. Ооң бир чижээ, Доозуннуг-Кежиг-Аксында күрэкономну Чүрмит-Тажының ады-биле адааны.
Тывага “контрреволюсчу шпион организацияны тургускан» деп Чүрмит-Тажы Сат нүгүлдедип буруудаткаш, 1938 чылдың октябрь 16-да аттырып шииттиргени билдингир болгай. Мерген угаанныг орус чоннуң “Бурганның оруктары билдинмес” дээри-ле чөп.
ТАР-ның Сайыттар чөвүлелиниң даргазы Чүрмит-Тажы Саттың ады-биле адаан күрүне ажыл-агыйының үндезининге Тываның көдээ ажыл-агый арга-дуржулга станциязын тургускан. Совет Эвилелинден чалаттырган эртемденнер аңаа Тываның агаар-бойдузунуң байдалынга тус черниң мал-маганының уксаазын экижидер, тараа аймааның дүжүдүн бедидер талазы-биле эртем-шинчилел, дуржулга ажылдарын чорудуп эгелээн. Оларның удуртулгазы-биле Теве-Хаяның араттары хүн бүрүнүң бөдүүн, ажылчын күш херек ажылдарынга киржип турганнар.
Ол үеде Теве-Хая суурга бажыңнар үениң шаа-биле элээн дүрген туттунуп турган. Дуржулга станциязының бажыңнарын, эртемденнер чурттаар бажыңнарны, далган тырттырар суг дээрбезин баштай туткан. 1936 чылга чедир бичии уруглар садын, садыгны туткан. Тыва болгаш орус оолдар, уруглар садикке кады барып турганнар. Сүт-бараан фермазын, инек болгаш аът кажаазын база туткан. Аңаа арга-дуржулга эртем ажылдары чорударындан аңгыда, малды көвүдедир азырап өстүрүп, сүт, сметананы бүдүрүп, тус черниң чурттакчы чонун хандырып турган. Чазанылга мастерскаязын база ажыткан. Аңаа бажың эт-севин, аът тергелерин болгаш шанактарны кылып турган.
Улуг огородка картофель, морковь, свёкла, капуста, арбуз дээш өске-даа ногаа, кат-чимис аймаан тарып өстүрүп, тус черниң херээжен чону аңаа ажылдап турган. Ооң уламы-биле тыва чурттакчылар ногаа-чимис аймаа тарып өстүреринге, кас, дагаа болгаш индюктар азыраарынга хандыкшааннар. Кат-чимисти тарып, яблоко, ранетка дээш Тывага тарып өстүрүп болур кат-чимис ыяштары-биле арга-дуржулга шинчилелдери чорудуп турган садтың ора-сомазы Теве-Хаяда ам-даа көскү. Улуг назы-харлыг теве-хаяажыларның сактып чугаалааны-биле алырга, кас, дагааның хөйү дээрге кудумчулар сыңмас чыгыы кылаштажып чоруур. Оларның чуургаларын, эъдин тус черниң чурттакчылары чемге ажыглап төтпейн, садыгларга дужаап, акша-көпеекке чедирип ап турган.
1938 чылда Теве-Хаяга көдээ эмнелге бажыңын туткаш, ажыткан. Эмнелгениң эмчизи биле эмчи сестразы чүгле суурнуң чурттакчыларын эмнеп турган эвес, араттарның аалдарынга чедип, эмчи дузазын көргүзүп турганнар.
1938 чылда Теве-Хая суурнуң чурттакчыларының хуралынга школаны боттары тудуп алыр деп шиитпирни хүлээп алган. Хөндергей бажында тайгадан ыяшты кескеш, шанактыг аъттар-биле Теве-Хаяже сөөртүп бадыргаш, 1939 чылдың частан күске чедир школаны тудуп үндүрүпкен. Ходукпан Ондар, Кошкар-оол Куулар, Базыр-оол Куулар, Адыяа Доңгак, Кылаңмай Ондар, Даңзы-Белек Моңгуш, Чайыкпан Доңгак дээш Теве-Хаяның өске-даа чурттакчылары школаның бажыңының тудуунга идепкейлиг ажылдааннар. 1939 чылдың ноябрь 9-та Улуг Октябрьның байырлалының хүннеринде 3 чылдың эге школазын байырлыы-биле ажыткан. Баштай дээрезинде чаа школага 12 бичии оолдар, уруглар өөренип кирген. Эге школаны дооскан уруглар Чадаанада школага өөредилгезин уламчылап турганнар.
1946 чылда улуг эвес клубту туткан. Ооң эргелекчизинге Трофим Завтраков үр үе дургузунда ажылдап, киноларны көргүзүп, чонну уран чүүлге бодунуң шаа-биле хаара тудуп турганын хоочуннар ам-даа утпааннар. Теве-Хаяның чону көвүдеп, бичии клубка сыңышпас апаарга, 1960 чылда улуг клубту туткан.
Тараа аймааның дүжүдүн бедидер талазы-биле эртем-шинчилел ажылын Чадаана биле Теве-Хая чоок кавызында ховуларга, тус черниң агаар-бойдузунуң байдалынга чорудуп турган ачызында тарааның дүжүткүрү 2 катап көвүдээн.
1961 чылда Көдээ ажыл-агыйның арга-дуржулга станциязын Таңдыда Дүрген суурже көжүрген. Ону көдээ ажыл-агыйның хоочуннарының чамдыызы Тываның удуртулгазының частырыы деп санап чоруурлар. Оларның бодалы-биле, Таңды дээрге тараа аймаа тарып өстүреринге элээн таарымчалыг чер, аңаа чоруткан арга-дуржулга ажылдарының аргалары, эртемденнерниң сүмелери республиканың кургамык агаар-бойдустуг черлеринге шоолуг-ла чедимче чок.
Чөөн-Хемчик кожууннуң Теве-Хая суурга Тываның көдээ ажыл-агый арга-дуржулга станциязы ажылдап турган чылдар – бо суурнуң хөгжүлдезиниң эң шапкын үези.
“Теве-Хая” деп ырыда:
Тараан тараа, ногаа, чимис
Дазыр шөлде сыңмас
чыдар, оой-ээй! —
деп одуруглар чогум-на ол үеде, Теве-Хая суурнуң хөгжүлдезиниң шапкын чылдарында, төрүттүнген-не боор.
Ш. МОҢГУШ белеткээн.
Чуруктарны Теве-Хая школазының социал четкиде арнындан алган.
“Шын” № 30 2025 чылдың август 7