УЛУГ ТИИЛЕЛГЕ ХҮНҮНГЕ УТКУШТУР
Тиилелгениң парады 1945 чылдың июнь 24-те Москваның Кызыл шөлге эрткен. Парадты Ада-чурттуң Улуг дайынының шылгараңгай полководчуларының бирээзи маршал Константин Рокоссовский командылаан. Парадты база-ла Ада-чурттуң Улуг дайынының шылгараңгай полководчуларының бирээзи маршал Георгий Жуков хүлээп алган. Оларга Тиилелгениң парадын эрттирерин дааскан Иосиф Сталин парадты Ленинге мавзолей кырындан көрүп турган.
1946–1964 чылдарда Тиилелгениң парадын эрттирбээн, май 9-ту тиилелгениң дыштанылга хүнү кылдыр чарлаан.
Тиилелгениң ийиги парадын 1965 чылдың май 9-та эрттирген. Ынчан Тиилелгениң тугун парадче бир дугаарында киискидип үндүрген. 1945 чылдың май 1-де Тиилелгениң тугун Берлинде рейхстагтың кырынга көдүрген дайынчылар, Совет Эвилелиниң маадырлары полковник Константин Самсонов, сержант Михаил Егоров, улуг сержант Мелитон Кантария суглар ону тудуп чорааннар.
Дараазында парадтар 1985 болгаш 1990 чылдарда болган. 1991 чылда ССРЭ буступ дүшкен соонда, 1992 чылда Тиилелгениң парады салюттар болгаш шериг техника чок эрткен.
Улуг Тиилелгениң 50 чылынга тураскаадып, 1945 чылда бирги парадтың Кызыл шөлге канчаар эрткенин 1995 чылда парадка дөмейлештир көргүскен.
1995 чылдың май 19-та “1941–1945 чылдарда Ада-чурттуң Улуг дайынынга совет улустуң Тиилелгезин мөңгежидер дугайында” федералдыг хоойлуну хүлээп алган. Оон бээр Тиилелгениң парадын чылдың-на эрттирип турар апарган.
Тиилелгениң парадынга бистиң республикадан тыва эки турачы Вера Байлак 2010 чылда, фронтучу Георгий Абросимов 2015 чылда киришкен.
ЭКИ ТУРАЧЫ ХОРУН-ООЛ ТАРЖАА
Эки турачы дайынчы Тонгак Хорун-оолович Таржаа 1921 чылдың январь 15-те Барыын-Хемчик кожууннуң Аксы-Барлыктың Кара-Хая деп черге төрүттүнген. Ачазы Хорун-оол Магабартыевич Тонгак, авазы Хандываа Хожулааевна Хомушку. Олар 8 ажы-төлдүг болганнар: Бавуу, Долзаа, Оолак, Мөңге, Чаяан-оол, Таржаа, Часкал, Серикей. Таржаа ада-иениң алдыгы оглу.
Тонгак Таржаа – бодунуң үезиниң эртем-билиглиг кижилериниң бирээзи. Элээди оол шаанда чайлаг школазынга үжүк-бижикке өөренип алган. 1936 чылда ТАР-ның революстуг аныяктарының эвилелинге кирген. 1938 чылда Кызылдың каттышкан школазын дооскаш, Тывага чаартыкчы ажыл-херектерге идепкейлиг киржип турган. 1940 чылда «Аревэ шыны» солуннуң корреспондентизинге, 1941 чылда Араттың революстуг аныяктарының эвилелиниң Тес-Хем кожуун комитединге, 1942 чылда база катап «Аревэ шыны» солунга ажылдаан.
Совет шеригниң одуругларынга немец фашизм-биле тулчур тыва эки турачыларның аъттыг шериг эскадронун тургузуп эгелей бээрге, Тонгак Таржаа ооң составынче киргеш, дайынчы белеткелди эрткеш, 1943 чылдың сенябрь 1-де фронтуже эш-өөрү-биле кады чорупкан. Украинаның Деражно суур дээш тулчуушкунга ол аар балыглаткаш, Киев, Курск, Грузияның Гори хоорайларда шериг госпитальдарга эмнелгени эрткен. Тулчуушкун шөлүнден госпитальче өске кезектиң санитарлары апарган эжин тыва турачылар тыппайн баргаш, Тонгак Таржаа маадырлыы-биле өлген дугайында медээни ооң ада-иезинче чоруткан.
Госпитальга кадыын экижидир эмнээн соонда, Тонгак Даржааны 1944 чылдың август айда 2-ги Балтий фронтузунче чоруткан. 5-ки танк корпузунуң пулемётчулар ротазының составынга тыва дайынчы Прибалтика девискээрин хостаар тулчуушкуннарга киришкен. Ол тулчуушкуннарның бирээзинге Тонгак Таржаа база катап балыглаткан. Госпитальга эмнеткен соонда, дайынчы оруун тыва дайынчы уламчылаан. Пруссияга тулчуушкуннарның бирээзинге 1945 чылдың январь айда Тонгак Даржаа үш дугаар аар балыглаткан. Госпитальга эмнеткен соонда, ону Ленинград фронтузунче чоруткан. 37-ги адыгжы дивизияның составынга Курляндия чартык ортулукка бүзээлеткен немец шериглерни чылча шаап тургаш, дөрт дугаар балыглаткан. Эрес-маадыр Тонгак Таржааның амы-тынын өлүм дөрт катап ап чадап каан.
1945 чылдың май айда госпитальдан үнгеш, Сибирь дивизиязының составынга Курляндияда немец шериглерни чылча шаварынга киришкен. Чүге дээрге 1945 чылдың май 9-та дайын доозулган деп чарлаан, немец шериглерниң дээди командылалы совет шериглерге дүжүп бээр деп дужаалды берген-даа болза, немец шериглерниң Курляндияда кезектери ол дужаалды күүсетпейн, совет шериглер-биле тулчуушкунну уламчылап турганнар.
Тыва эки турачы Тонгак Таржаага дайын 1945 чылдың күзүн доозулган, ол чылдың октябрь айда төрээн чуртунче чанып келген. Аалынга кээрге, өлген-читкен кижиниң аза-бугу келди бе дээш, ада-иези, акы-дуңмалары девидеп турган.
Дайын соонда Тонгак Хорун-оолович тайбың ажыл-ишке дайынчы тура-соруктуг киржип, Алдан-Маадыр аттыг музейниң директорунга, Министрлер Чөвүлелиниң архив эргелелинге ажылдап чораан.
Дайынчы шаңналдарының аразындан “Эрес-дидим чорук” дээш медальды тыва эки турачы Тонгак Таржаа дыка үнелээр чораан, чүге дээрге ол медаль совет солдаттарның эң хүндүткелдиг шаңналы, ону хууда эрес-дидими дээш солдаттарга тыпсып турган.
Ш. ЛОПСАН белеткээн.
“Шын” №32 2024 чылдың апрель 27