Чайынналган маңган ак хар черни бүрүнү-биле шып, бажыңнарны чивеңнешкен янзы-бүрү өңнүг оттар долгандыр каастап, Чаа чылдың тыныжы чедип келген үеде, ноябрь 18-те, чашкы шаавыстан-на четтикпейн манаарывыс, чигир-чимистиг Соок-Ирейниң төрүттүнген хүнүн байырлап эрттирер. Россияның Улуг Устюг хоорайында Соок-Ирейниң чараш бажыңынга ол хүн чуртувустуң аңгы-аңгы булуңнарындан аалдап чедип болур. Шак ол байырлыг хүнде аңаа ёзулуг хуулгаазын, илби-шидилиг, белек-селектиг, чигирзиг хемчеглер болур. Кижи бүрүзүнде Улуг Устюгче аалдап чедер харык чок-даа болза, буянныг Ирейниң төрүттүнген хүнүн уруглар садтарынга, школаларга, немелде өөредилге төптеринге, культура одагларынга болгаш өг-бүлезинге-даа демдеглеп эрттирип болур. Канчаар эрттирери кижи бүрүзүнүң чогаадыкчы чоруундан хамааржыр дээрзи билдингир. Соок-Ирейге тураскааткан шүлүктер, чуруктар мөөрейлери, «Соок-Ирейниң эң чараш идик-хеви», «Соок-Ирейниң таалыңы» деп мөөрейлерден чүге эрттирип болбас деп. Тыва аян-биле Чаа чыл шинчизин киириштирип тургаш, чараш хепти даарап, уруг-дарыгга белек-селек үлээр хавын таалың хевирлиг кылдыр даарааш, амгы үениң конфет-чигири эвес, а хол-биле кылган тыва чигирзиг чемнер, аргаан-даараан, ыяштан чазаан, дүктен кылган бичии ойнаарактар, суй белектер-биле долдуруп алыр болза, онзагай болгу дег.
Бис миннип кээривиске-ле, Соок-Ирей кызыл хептиг турган аан. Ам бодап олурарга, коммунизмче чаңгыс базым артып калган сайзыраңгай социализм үезинде кызыл өң улуг күрүнениң тугу-биле өңнеш, эң нептереңгей, патриотчу чоруктуң күштүг демдээ турган-дыр. Чоорту үе өскерлип, «камбээт чүктээн кырган-ачайның» кеткен хеви база чаарттынып турар апарган. Сөөлгү үеде мырыңай Россия девискээринде чурттап чоруур аңгы-аңгы омак-сөөктүг чоннарның боттарының Соок-Ирейлери национал чоргааралды оттуруп, Москвада хемчеглерге киржип турар апарганы өөрүнчүг.
Чурттап эртип турар ээлчеглиг чылывыс төнчүзүнде, чежемейниң аар-берге бол, өг-бүлелерге чидириглер болуп, оларның кырынга кара булут диргелип турган бол, сагыш-сеткилди ала-чайгаар сергедип, чаа тынышты эккеп, чигир-чимизин харам чокка үлээр Соок-Ирей өгбевистиң шанактыг аъдының коңгулууру дуу ол даглар артында дагжай берди ышкаш. Чаа чылга белеткенип, садыгларга сыңмарлажып оочурлаар, чараш чүүлдер, чаагай аъш-чем садар аянныг үе келди-ле! Эрге-чассыг ажы-төлүвүске, эргим ынак кады чурттаан эживиске, хүндүткелдиг ада-иевиске – чоок улузувуска ханы ынак сеткиливис көргүзүп, хензиг-даа бол белекчигештен белеткеп эгелээлиңер чаа.
Карак чивеш аразы дег үе эртер, бир миннип кээривиске, «дагдан баткан Соок-Ирейниң» даянгыыжы токкуңайнып, соңгавысты соктап, ууттунмас улуг белээн үлеп келир. Даашкыр кылдыр дүндүүштелгеш, тарай чаштаар салют оттар дүнеки дээрни шыва алыр – үзе согар календарьның сөөлгү арны орлуп бадар, база бир чыл үнүп келир...
Идегел МОНГУШ.
Чурукту интернет четкизинден алган.
“Шын” №44 2025 чылдың ноябрь 13