Чайның сөөлгү айы. Киш-кулаа чыыр дээш, Саша дуңмам-биле тайгаже үнүптүвүс. Суурдан орайтадыр үнген болгаш, кежээликтей Чаңгыс-Кириште улуг одагга дуңмамның «Газ-69» деп маркалыг машиназы-биле чедип келдивис. Шай хайындырып алгаш, хөөрежип олур бис.
Чер чырып орда, туруп келгеш, Чадырлыг-Хемни өрү үнүптүвүс. Киш-кулаа кедергей үнген. Дуңмам кат чыып чыдып кагды. Хем өрү үнүп ор мен. Ырак эвесте ыяш дөзүнде бир чүве шимчеп, сылдырткайнып тур. Топтап көөрүмге, тооргу болду. Кижиден-даа деспес, ол-ла черинде орар. Берге байдалда таваржы берген хевирлиг. Чоогунче барбайн, хайгаарап олур мен. Элээн үе эрткенде, эскерип кагдым. Боос дириг амытанның эъди аарып, чиигээр үезин эскерип кагдым. Ыяштың ийи адыр будуунуң аразынче кире бергеш, ооң дузазы-биле чүткүдерге, дузалыг болганын эскерип кааптым. Тооргу бодунуң-на уунда шыдажып турда, чаш төлү көстүп келди. Үр болбаанда, база бирээ көстүп келди. Амыраарым-даа аажок. Тооргу ам-на дыш ап, черде чыдып алды. Оолдарын чылгап, чассыдып чыдарын көргеш, дыка-ла магададым. Ие кижиге дөмейлеп, хөйнү бодап олурдум.
Кочалдарда чыып алган каттарым тудуп алгаш, одагга чедип келдим. Сашага тооргуга таварышкаш, көргеним болуушкунну чугааладым. Дуңмам бүзүревейн, менче көрүп алган орар боорга, «Иешкилерни сонуургап көөр сен бе» – деп айтырдым. Дуңмам: «Чок, акым. Сеңээ бүзүрээр мен. Улуг кижи меге чүве чугаалаар эвес сен» — деп олур.
Тооргу бичежек аң. Эр тооргу сарыг-көк, а кыс тооргу кара-хүрең өңнүг болур. Тооргуларның чиир чеми чаат, эм оъттар. Кышкы үеде кылын харын чааптарга, улуг эр тооргулар бедик хаялыг каъттарже үне бээр. Ында сөөскеннерниң, хараганнарның чаадын чип кыштаарлар. Анайларлыг кыс тооргулар хем иштинге кыштаар.
Тооргу хини эң-не үнелиг эм. Шагдан тура-ла тыва чон янзы-бүрү аарыгларны эмнээринге ажыглап чораан. Амгы үеде тооргу хинин кыдат чон делгереңгейи-биле ажыглап турар. Эмнерни, кремнерни, чыттыг чүүлдерни кылып, бүдүрүп турар.
Кат-ием Бичен Долгаровна Доңгактың чугаазындан дыңнаанымны бижип олур мен. Төрүттүнген чери Ак-Хая баары. Ада-иези аңаа чурттап чораан. Кожазы аал база төрелдери болур. Кенден Агбаан деп кижиниң өг-бүлези кожалары турган. Чоокка чедир аңаа чаңгыс чевег кадагалаттынган чораан. Ол өгбевис Агбаан деп кижини ол-ла чуртунга орнукшуткан дээр чүве. Амгы үеде аныяк малчын Артыш Александрович ооң чанында кыштаг тудуп алгаш, амыдырап-чурттап чоруур.
Шаанда кат-иемниң авазының эъди аарый берген, беш дугаар төлүн чиигээри ол. Аалга оолдары биле өөнүң ээзи турган. Үр үе ишти аартып бергедей бээрге, кырган-ававысты даштыгаар үндүрүп алгаш, аал чанында үнүп турган чаңгыс талдың быжыг будуунга быжыгландыр туттундургаш, арай деп чиигедип алган. Эмчи-домчу-даа турбаан үе. Кожа аалдан кыйгыртып эккеп алганы, Долума Очур деп кырган-ава хинин кезип, дузазын кадып, буянын көргүскен.
Бо болуушкуннардан алгаш көөрге, кижи биле дириг амытанның аразында ылгал чок. Олар база дөмей-ле чырык черге төрүттүнүп, чаяаттынган. Шаанда тудугжу суйбаар кижилер эъди аараан кижини чиигедип алырда, тускай тыртыг кылып алыр чораан. Бо болуушкунда тал ыяштың быжыг будуун адырып ажыглааннар.
А дириг амытан база-ла ыяштың ийи адырлыг кезээн ажыглап чиигээн-дир.
Грин КЫЛЫН-ООЛ,
күш-ажылдың хоочуну.
«Шын» №84 2024 чылдың ноябрь 2