Тос сыртык

Тыва кижиниң амыдыралынга сыртык дыка ужурлуг. Сыртык чокка удувас дижир. Бурунгу тываларның амыдыралынга сыртык кижиниң төрүттүнгенинден эгелээш, өлгүжеге чедир назынын илередип турар.

Уруг сыртыы. Чаш уруг иезиниң иштинге боттанып чорда, ынчан тыптыр болгаш ол чаш уруг төрүттүнерге, чаларап үнер. Уруг сыртыы саадаарга, тудугжу кижини чалап эккелгеш, үндүр суйбадып кааптар уран арга тываларга турган. Тыва кижи уруг сыртыын кончуг хумагалаар, чаш уруг төрүттүнгеш, үш хонганда уруг сыртыын хап иштинге суккаш, ооң чанынга чиг арбай, чиңге-тараа, ак-тарааны бичиилеп ургаш, өгнүң хүн бадар талазынга хензиг уургай каскаш, аңаа чаларадып каар. Кижиниң хини кижиниң төрээн чери-биле тудуш деп, ыдыктыг бодал уруг сыртыын шыгжаан өг орнундан үнген чүве-дир.

Чөөк сыртык. Чаш уругнуң бажын өшкү чөөгүнден кылган сыртыкка чыттырар. Чөөк сыртык сыртанып өскен уругнуң бажы дыртык болбас, кончуг чараш болур. Көжүп-дүжүп чорда, кандыг-даа чүве болур. Кавайда чаш уруг чөөк сыртанган болза, хеп-хенертен аът дывылаарга, ону үңгерип чораан кижи ышкыныптар болза, ол чаш амытан кемдевес болур.

Орун сыртыы. Тыва өгге ашак-кадай улустуң тускай сыртыы болур. Ол сыртыктың арнын чинчилеп тургаш, кончуг каастаар. Ооң иштинге эң ховар чүвелер чоруур, ылаңгыя чаш уругларның хиннери, ие кижиниң ховар эди, ол өгнүң бир эртине дажы шыгжаттынган болгулаар. Орун сыртыынга өске кижи холун безин дегзип болбас, от ээзи килеңней бээр, уруг-дарыг сылданы бээр дижир.

Алгы сыртык. Чымчадыр эттеп каан алгыны сыртык кылыр. Ол хой, өшкү кежи болгулаар. Дүгүн ишкээр кылдыр кылгаш, сыртык кылыр. Алгы сыртыкты ховар таварылгада ажыглаар болгаш чүгле уруг-дарыынга, дөргүл-төрелиниң ажы-төлүнге эттеп каан алгыны сыртык кылдыр салыр.

Идик сыртык. Идик сыртаныр чорук эр кижилерге хамааржыр. Аалдар аразынга чоруур бот кижилер тургулаан, оларны чон кончуг хүндүлээр. Кандыг-даа назын бот кижизи азы бот салымның кижизи өгге кээрге, кончуг хүндүлээр болгаш аъшкарып-чемгерер турган. Эрте шагда идикти өрү көрдүнген аастыг болгаш кежик хеви деп билип чораан, ынчангаш бот кижи идиин сыртаныр сүзүктүг чораан.

Чең сыртык. Көшкүн амыдыралды чең сыртык херечилеп турар. Өгге келген кижи бүрүзүнге сыртык кылдыр салып бээр алгы турбас болгай. Бир чамдыкта өгге келген кижи кедип чораан тонунуң чеңин сыртангаш, удуп чыдып алыр.

Эзер сыртык. Ырак чер чораан чорумалдар азы аңнап чораан аңчылар эзерни сыртык кылдыр ажыглап чораан. Эзер сыртык болза, аңныыр болгаш көшкүн амыдыралдың кижилери артык чүве эдилевес, чүгле боттарынга херек идик-хептиг, эт-септиг чораанын бадыткап турар.

Өжүн сыртык. Шаандагы тываларга өжүн сыртык ынакшаан оолдуң болгаш кыстың өлүм-чидимниг салымын көргүзүп турар. Ынакшый берген ийи ядыыны күш-биле чаргаш, уругну бир бай кижиниң оглунга кадай кылдыр бериптер чоруктар тургулаан. Ынакшаан ийи чалыы куй иштинге чаштып чурттаар, оон кедерезе, чаңгыс дыт будуунга ийи боду багланыпкаш, амызынга чедер чоруктар тургулаан. Бурун шагның кырган кижилери өжүн сөөгүн база кыры сөөгүн сыкпас чораан. Өжүн сыртанган ийи чалыы дээрге ынакшылга бердинген чүректер болур.

Даш сыртык. Даш сыртыктың назыны кончуг узун. Калган кижиниң бажының адаанга дашты сыртык кылдыр салып каар езулал турган. Тывага калган кижини чандагайга салып турар үеде азы үжен чылдарга чедир үеде калган кижиниң бажының адаанга даш сыртыкты салып турган.

“Шын” №80 2023 чылдың октябрь 21