Ада-чурттуң Улуг дайынынче Тожунуң 85 чурттакчызы чоруткан. Оларның аразындан фронтуга эрес-дидим тулчуп турган Совет Эвилелиниң Маадыры Михаил Бухтуевтиң ады эки билдингир. Михаил 1944 чылда Белоруссияга маадырлыы-биле өлген болза, ооң ачазы Артемий Иванович Бухтуев 1942 чылда Ленинград чоогунга тулчуушкуннарга эрес-дидими-биле чок болган. Тожудан фронтуже чоруткан дайынчыларның аразындан 47 кижи чанып келбээн.
Немец фашизмден Совет Эвилелин болгаш Европа чурттарын камгалаарынга эрес-маадырлыг киришкен, амы-тынын берген Тожунуң чурттакчыларының чуруктары, хөрек тураскаалдары дээш оларның дугайында өске-даа төөгүлүг материалдарны Доора-Хем ортумак ниити билиг школазының чурт-шинчилел музейинде ыдыктыы-биле кадагалап, фронтучулар кайы-даа салгалдарга уттундурбазын дээш, музейге экскурсияларны, ужуражылгаларны база өске-даа хемчеглерни организастап эрттирип келген болгаш амгы үеде-даа эрттирип турар. Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тиилелгениң 80 чылында дайынчы болгаш күш-ажылчы алдар музейиниң ажыл-чорудулгазы улам хайныышкынныг апарган.
Музейде ыдыктыы-биле кадагалаттынган материалдарга үндезилеп, ооң удуртукчузу, дыл болгаш литература башкызы Арина Доңгаковна Кашкак Улуг Тиилелгениң 60 чылында “Тожунуң фронтучулары” деп номну бижээн. Ол номну 2005 чылда Тываның ном үндүрер черинге парлап үндүрген.
“Тожунуң фронтучулары” номдан эгени номчукчуга бараалгаттывыс.
ХАМ-СЫРАДАН ЭКИ ТУРАЧЫЛАР
Дакпажык Бекей оглу Ак Тожунуң Хам-Сырага 1919 чылда төрүттүнген. 1936 чылда Кызылда каттыштырган школа-комбинаттың 7-ги клазын дооскан. Кызылдың харылзаа белдиринге ажылдап турда, сайыттың дужаалы-биле ону Улуг-Хем кожууннуң харылзаа конторазының начальнигинге томуйлаан. Аңаа начальниктеп ажылдап турда, Ада-чурттуң Улуг дайыны эгелээн, эки турачылар даңзызынга ол боду бижидип алган.
Гвардияның лейтенантызы Моңгуш Доржунуң взводунуң составынга Дакпажык Ак Украинаның Ровно хоорай, Дубно суур дээш өске-даа чурттакчылыг черлерин хостаарынга киришкен. Дубно дээш тулчуушкунга аар балыглаткаш, Киевте, Уфада госпитальдарга үр үе дургузунда эмнеткен, ийиги бөлүктүң инвалиди апарган, 1944 чылдың күзүн Тываже чанып келген.
Дайын мурнунда, 1941 чылда, Шагаан-Арыгның харылзаа белдириниң начальнигинге ажылдап тургаш, Анна Даниловна Глухих-биле өг-бүле туткан. Ашаа дайынче чоруурунуң мурнунда бир хонук бурунгаар уруун божаан. Дакпажык дун уруун Светлана деп адап кааш, дайынче аъттаныпкан. Уруу Светлана арга-мергежил, эртем-билиг чедип алгаш, Ак-Довуракта “Тываасбест” комбинатка мастерлеп ажылдап чораан.
Дакпажык Бекеевич боду дайындан чанып келгеш, Кызылдың харылзаа белдириниң начальнигиниң оралакчызынга ажылдай берген. Кадыкшылы кошкааны-биле холбаштыр ол ажылдан үнүп алгаш, төрээн чуртунче чанып келгеш, Тожунуң аңныыр ажыл-агыйынга ажылдап чораан. 1967 чылдан уруу Светлана-биле фабрикага ажылдап турган. 1979 чылда Дакпажык Бекеевич Ак хүндүлүг дыштанылгаже үнген.
Дакпажык Ак 5 ажы-төлдүг болган. Уруу Светлана 2000 чылдар эгезинде Комсомольск-на-Амуре хоорайга өг-бүлези-биле чурттап чораан. Оолдары Геннадий, Анатолий, Вячеслав база бир уруу Галина Ак-Довурак хоорайга, оларның ажы-төлү Хам-Сырага, Ак-Довурак хоорайга чурттап турганнар.
Дакпажык Бекеевичини фронтучу эштери Алексей деп адаар чорааннар. Ынчангаш дайынчы шаңналдарының документилеринде ооң орус ады бижиттинген – Дакпажык Алексей Бекеевич.
Дайынга эрес-дидим тулушканы дээш, Дакпажык Бекей оглу Ак “Ада-чурт дайыны” орденниң бирги чергези, “Дайынчы шылгарал” медаль болгаш фашистиг Германияны тиилээниниң юбилейлиг медальдары-биле шаңнаткан.
Дакпажык Бекей оглу Ак 1990 чылда төрээн чурту Тожуже чанып келгеш, дайынга алган балыгларының уржуунда Ий суурга чырык өртемчейден чарлып чоруткан.
Седип-оол Хойбалович Ак 1922 чылда Тожунуң Хам-Сырага ядыы аңчы араттың өг-бүлезинге төрүттүнген. Тыва Арат Республиканың революстуг шериинче келдирткеш, шериг албанын Улуг-Хем кожуунга эрттирип турган. Фашистиг Германия Совет Эвилелинче халдаан дугайында медээ бүгү Тывага тарай бээрге, Ак Седип-оол өске эштери-биле кады фронтуже чоруур дугайында билдириишкинни бижээн.
1943 чылда 207 тыва эки турачы фронтуже чорупкан. Ровно хоорайны, Дубно, Деражно, Сурмичи суурларны хостаарынга киришкеннер.
Фронтуга мындыг бир болуушкун дугайында Седип-оол Хойбалович мынчаар сактып чугаалаан: “Бир тулчуушкун соонда эжим Ак Дакпажык-биле суг ижип алыр дээш, тулааже чорупкан бис. Хенертен автомат дизиредир ада берген соонда, мээң эжим черже кээп дүшкен. Ооң оң будун балыглап каан болган. Бодумнуң иштики хевимни ора соккаш, эжимниң балыын шарааш, бар-ла күжүм үндүрүп чорааш, эжимни санитар кезээнге арай деп-ле сөөртүп чедирип каан мен. Дайын кымны-даа өршээвес. Базым бүрүзүнде бисти өлүм манап турган. Эжим одуругдан үнген, ынчангаш ийи кижи дег дайылдажыр херек”. Шак ынчаар Седип-оол Ак улаштыр дайылдажып чорупкан.
1944 чылдың сентябрьда төрээн Тожузунга ол чанып келген. Аныяк солдатты милицияга ажылдаары-биле хүлээп алган. 1949 чылда ол өг-бүле туткан. Седип-оол Ак үш кыстыг, бир оолдуг болган.
Седип-оол Хойбалович Ак 1984 чылда чок болган. Ооң ады-биле Ий суурнуң кудумчуларының бирээзин адаан. С.Х. Актың дайынчы эрес-дидим чоруунуң дугайында сактыышкыннар болгаш чуруктары Тожу кожууннуң школаларының музейлеринде кадагалаттынып чыдарлар.
“Ада-чурт дайыны” орденниң бирги чергези, Тыва Арат Республика ордени, “Эрес-дидим чорук дээш” дайынчы медаль болгаш фашистиг Германияны тиилээниниң юбилейлиг медальдары-биле Седип-оол Ак шаңнаткан.
Ш. ЛОПСАН белеткээн.
Чуруктарны "Тожунуң фронтучулары" деп номдан алган.
“Шын” №14 2025 чылдың апрель 17