Республиканыӊ экономиказынга, социал хөгжүлдезинге, ниити амыдыралынга автомобиль оруктары чугула черни ээлеп турар. Тываныӊ орук-транспорт комплекизиниӊ сайыды Шораан Чыргал-оол 2024 чылдыӊ түӊнелдерин болгаш 2025 чылдыӊ планнарын чугаалаан.
Бо эртип турар чылда орук-транспорттуӊ, ооӊ иштинде автомобиль болгаш агаар аргыжылгазыныӊ ажыл-ижи чымыштыг болган. Кызылдыӊ аэропортунга делегей чергелиг эрге-байдалдыг пунктуну ажытканын онзагай болуушкун деп болур. Моолче бир дугаар рейсти Президент Владимир Путинниӊ Тывага келгениниӊ соонда, ужудуп турган дээрзин сайыт дыӊнаткан.
Авиарейстерниӊ санын көвүдеткени база үре-түӊнелдиг болган. Пассажирлер аргыжылгазы 4 катап өскен, ооӊ мурнунда 30 муӊ пассажир аргыжып турган болза, ам оларныӊ саны 111 муӊ четкен. А чыл төнчүзүнде 120 муӊ чеде бээр боор.
Субсидиялыг рейстер дыка ажыктыг болган. Чижээ, баштай Новосибирскиже неделяда үш рейс чоруп турган болза, ам хүннүӊ-не бир рейс ужуп турар. Чайгы үеде бир хүнде ийи рейс-даа чоруп турду. Иркутск, Красноярск, Улан-Удэже ужар рейстерниӊ санын көвүдедипкеш, субсидияныӊ чамдыызын ынаар шилчиткен.
Бо хүннүү-биле алыр болза, Кызыл — Новосибирск деп маршрутту республиканыӊ хөй чурттакчылары хереглеп турар.
Иштики маршруттардан алырга, хамык ажылды Кунгуртуг биле Тарыс аржаанынче ужар рейстерже мөөӊнээн. Чедери берге черлерниӊ чурттакчы чону чиигелде алыр эргелиг болганда, субсидия-биле хандырар программаны улаштыр боттандырар, ол ажылды келир чылын уламчылаар.
Сайыт Россияныӊ өске регионнарда коллегалары-биле харылзажып, оруктуӊ чаа-чаа угланыышкыннарын чугаалажып, кады ажылдап турар дээрзин демдеглээн. Чоокта чаа Томск областыӊ төлээлери-биле ужурашкаш, кады кылып болур хире төлевилелдерни чугаалашкан. Шораан Чыргал-оолдуӊ саналы-биле алырга, республиканыӊ элээн хөй студентилери кожавыста регионнарда өөренип турар болганда, ол рейс Тывага чугула херек.
«Шынарлыг болгаш айыыл чок оруктар» национал төлевилелдиӊ шугуму-биле планаттынган хамык ажылдарны чедиишкинниг доозуп турар. 2024 чылдыӊ төнчүзүнге чедир 20 орук участогун септээри арткан. Кызылдыӊ 15 кудумчузунда 15 километр орукту болгаш беш объектини септээр.
«Регионнуӊ оруктарын болгаш Кызылдыӊ чоок-кавы девискээринде кудумчуларны экижидери-биле чылдыӊ-на ажылдап келдивис. Бо чылын республикада 120 километр херии оруктарны септеп кылган. А чазаглыг чер оруктарже база онза кичээнгей салып турар бис. Национал төлевилелдерниӊ түӊнелдери-биле алырга, чазаглыг оруктарныӊ чартык кезиин чогуур нормага дүүштүр кылган.
Оларны 2030 чылга чедир нормажыткан стандарттарга дүүштүр кылыр дизе, республиканы комплекстиг сайзырадырыныӊ беш чылдыӊ программазынче чазаглыг орук септелгезин киирип, кезек шиитпирлерни хүлээп алыр ужурлуг. Тываныӊ Баштыӊы Владислав Ховалыг-биле кады сайгарып чугаалашкан төлевилеливис бар. 2025 чылдан тура «Амыдырал инфраструктуразы» деп чаа национал төлевилелдиӊ шугуму-биле кылыр дээн планнарывыс бар. Республиканыӊ мурнады кылыр ажылдары дээрге регионалдыг болгаш кол-кол улуг оруктарны септээри болгай. Бо ажылдар база планывыста. Амгы үеде Тываны «хөй дугуйлуг» деп санап болур. Ак-Довурак – Абакан, Кызыл – Абакан деп оруктарда, күрүне кызыгаарыныӊ талазынче баар Эрзин биле Хандагайты оруктарында база хөй транспорт аргыжып турар» – деп, Ш. Чыргал-оол чугаалаан.
Чоннуӊ саналдарын барымдаалап көргеш, 2025 чылда кылыр болгаш септээр оруктарныӊ беш чылда планын тургускан, ында элээн делгем ажылдарны катай хаара киирген.
Келир чылын капиталдыг сетпелге, чаартып эде кылыр ажылдарже элээн улуг инвестицияларны угландырар. А кол объектилерниӊ аразында Кызыл хоорайныӊ Колхозная кудумчузунда, Вавилин ээтпээниӊ кезээнде элээн делгем ажылдарны немээн. Спутник микрорайонну улаштыр сайзырадыр, ында чурттаар оран-сава тудуглары шуудай берген. Регионнуӊ оруктарын экижидер талазы-биле ажылдарны уламчылаарынга элээн улуг капитал салыышкыны херек.
Ниитизи-биле келир чылын сетпелге ажылдарыныӊ хемчээли, чижеглеп чугаалаар болза, 2,5 катап көвүдээр.
«Геополитиктиг кезек өскерлиишкиннерниӊ ужурунда бо эртип турар чылдыӊ нарын болганын барымдаалаар болза, чогуур ажылдарны өй-шаанда күүседип, харын-даа орук септелгезин көвүдедип турар бис. Шак ындыг күжениишкинни келир чылын ийи дакпыр улгаттырар бис» – деп, сайыт демдеглээн.
Амгы үеде республикада 70 000 хире транспорт аймаан бүрүткээн, а чоокта чаа ооӊ саны 50 000 турган. Автомобильдерниӊ саны элээн өскен, ылаӊгыя Кызылдыӊ чоок-кавы девискээринде. Орук шимчээшкининиӊ айыыл чок болурун хандырары – эрге-чагырганыӊ кол кичээнгейинде.
ТМГ медээлеринден Р. ДЕМЧИК очулдурган.
“Шын” №96 2024 чылдың декабрь 14