Туберкулез – халдавырлыг болгаш социал аарыгларга хамааржыр. Аарыгның өөскүдүкчүзү микробтар колдуунда өкпе туберкулезунуң ажык хевиринден аараан кижилерден агаар дамчыштыр дескиндир кижилерже халдаар. Чамдык таварылгаларда аарыг малдың эът, сүдүн чедир хайындырбайн чемге ажыглаан түңнелинде, микробтар кижиниң организминче кире берип болур. Кажан организм кадык-шыырак, камгалал күштери быжыг болза, туберкулезтан аарывайн барып болур. Бо аарыг амыдыралының социал байдалы куду деңнелде турар кижилерниң аразында нептереңгей.
Туберкулез аарыы эге чадазында, баштайгы айларда, аарыг кижиниң бодунга билдиртпес, хала чок боор, ынчангаш аарыг ханылап, организмге нептереп, үзе эмнээри нарыыдай бергенде, аарыг кижилер эмчилеп эгелээр.
Россияда туберкулез-биле демиселди күрүнениң кадык камгалал талазы-биле кол сорулгаларының бирээзи деп санап турар. Ынчангаш бо аарыгны эге чадазында тодарадыр сорулга-биле бүгү чонга ниити эмчи шинчилгезин чорудары көрдүнген. Бичии уругларга болгаш элээдилерге чылдың Манту дээр эртемденниң чогааткан аргазын болгаш Диаскинтест деп чаа арганы ажыглап, шинчилгени чорудуп турар. А 15 хардан улуг назынныг чон флюорографтыг шинчилгени чылдың эртип алыры чугула. Бо аргаларның кайызы-даа организмге хора чок. Эрте тодараткан аарыгны эмнээр хуусаазы кыска болгаш чарыгдалдары эвээш болур.
Туберкулез аарыын тодараткан соонда дүрген, үзүк чокка, үр үеде эки эмневес болза, аарыг ханылаан, хоочураан түңнелинде, кижини инвалид байдалга чедирер. Оон аңгыда, сөөлгү үеде туберкулезка удур чамдык эмнер туберкулезтуң микробтарын узуткавайн, күш четпестеп, дээш чок апарган. Ындыг байдал ылаңгыя эмнээшкинни үезинде алыр-албас, үзүктеп эмненир аарыг кижилерниң аразында нептереңгей. Ол эмнерни солуур чаа эмнер-биле эмнелгелер чамдыкта долу эвес хандыртынып турар. Ол байдал база аарыгны үзе эмнээринге шаптыктап, эмнээшкинниң түңнели чедимче чок болуп, аарыг кижилерни инвалид болур деңнелге чедирип турар.
Туберкулезтан чаа аараан, ажылдап турар хамаатылар бюллетень езугаар эмнээшкинни үр үе (1–2 чыл) дургузунда ап, кадыын экижидип алыр эргелиг. Тыва республикада туберкулезтан колдуунда ажыл-агыйга тургустунмаан, социал байдалы куду деңнелде кижилер аарып турар. Социал-медиктиг экспертиза албан чериниң ажылдакчылары хамаатыларны инвалид болган деп шиитпирлээрде, Россия Федерациязының Чазааның хоойлуларын, доктаалдарын болгаш ажыл-агый болгаш социал политка болгаш күш-ажыл яамызының дужаалдарын барымдаалап, шиитпирни үндүрүп турар.
2023 чылда Тыва Республикада ниитизи-биле 403 хамааты туберкулезтуң салдарындан инвалидтер болган, оларның аразындан 18 хардан биче назынныг уругларның саны – 18.
Республикада 2023 чылда 132 хамааты бир дугаар инвалид болган, оларның аразында уругларның саны – 10. Бир дугаар инвалид болган улуг кижилерниң санын 10 000 чонга хамаарыштырарга, 5,7 болган. Россияның 2022 чылда дөмей көргүзүүнге деңнээрге, ол көргүзүг 9,5 катап улуг. Бир дугаар инвалид болган уругларның ол көргүзүү Россияныындан 10 катап улуг.
Чылдың-на 18 хардан өрү назынныг инвалидтерниң кол нуруузу (93 хуу) аныяк болгаш ортумак назынныг кижилер болуп турар, а пенсионерлерниң саны 7 хуудан көвүдевейн турар. Туберкулезтуң салдарындан инвалид болганнарның аразында өкпезинде аарыглыг кижилерниң саны 90 хуу чедип турар, а өске органнары туберкулезтаан инвалидтерниң аразында хөй кезии сөөк туберкулезундан аараан кижилер болуп турар. Инвалидтер аразындан 2 дугаар бөлүктүң инвалидтери колдап, 60 хуудан ажыг болуп турар. Ол көргүзүг хоочураан аарыглыг инвалидтер кол нуруузу деп бадыткап турар.
Амгы үеде Тывада инвалидтерниң чылдагааннар аайы-биле алырга, туберкулез чүрек-дамыр болгаш ыжык аарыгларының соонда үш дугаар чергеде туруп турар. Ынчангаш туберкулез талазы-биле байдал республикада нарын болуп артпышаан. Бо аарыгны чавылдырар дээр болза, аарыг кижилер эмчиниң сүмезин езугаар үзүк чокка эмнээшкинни албышаан, санитар-гигиена хемчеглерин сагыыр ужурлуг.
Аарыг кижилер бажыңынга аргалыг болза, аңгы өрээлге чурттаар болза эки. Бажыңның өрээлдерин үргүлчү агаарладыр болгаш хлор холумактыг суг-биле аштап, чууру чугула. Чемненир аяк-савазын аңгылааш, чуур бетинде тускай хлор холумактыг бүдүмелдер холаан сугга шыгыдып тургузар ужурлуг. Аарыг кижилер чөдүрүп турар үеде аксын холу-биле дуглаар база микробтарны узуткаар холумактыг дүкпү-чараа чыыр тускай саваны ажыглаары чугула. Орун-дөжекти чайгы үеде хүн караанга үр тургузарга, туберкулезтуң өөскүдүкчүлери узуткаттынып болур. Аарыг кижи-биле кады чурттап турар өг-бүлениң кежигүннери эмчи хыналдазын чылда 2 катап эртер ужурлуг. Аарыгны эге-чадазында тодарадыр сорулга-биле чурттакчы чон профилактиктиг ниити флюорографтыг болгаш манту аргазынын шинчилгелеринден ойталавайн, чылдың хынадып алыры чугула.
Светлана СЕДЕН, Тыва Республикада эмчи-социал экспертиза чорудар Күрүнениң Федералдыг албан чериниң 5 дугаар бюрозунуң эмчизи.
“Шын” №22 2024 чылдың март 23