Тывада өкпе аарыының (туберкулезтуң) талазы-биле эпидемиологтуг байдал дүшкүүрлүг хевээр. 2020 чылга деңнээрге, өкпе аарыының өзүлдези 42,4 хуу болган. Тываның Кадык камгалал яамызы бо чылын туберкулез-биле демиселдиң немелде хемчеглерин ажылдап кылган. Регионнуң баштыңы Владислав Ховалыгның даалгазы езугаар бо халдавырлыг аарыг-биле демиселдиң узун хуусаалыг регионалдыг программазын ажылдап кылган. Ооң иштинге өкпе аарыынга удур диспансерниң чаа оран-савазын тудар.
2021 чылда республиканың 14 муниципалитединге өкпе аарыының өзүлдези бүрүткеттинген. Ооң эң-не өзүлдези Тес-Хем (6,4 катап), Мөңгүн-Тайга (3,9 катап), Таңды (2,4 катап), Чөөн-Хемчик (1,8 катап) кожууннарга демдеглеттинген.
Баш бурунгаар шинчилел үезинде 263 аарыг кижини илереткен, ук көргүзүг 2020 чылга көөрде, 1,9 катап хөй болган.
Өкпе аарыының ажык хевиринден 110 кижи өлүп-хораан. Аарыг кижилерниң туберкулезтан өлүп-хораар чоруу Өвүр, Каа-Хем, Бии-Хем, Чеди-Хөл, Тожу, Чаа-Хөл болгаш Тес-Хем кожууннарда, а ол ышкаш Кызыл хоорайда өскен.
Өкпе аарыын эртежик илередиринге база ону үре-түңнелдиг эмнээринге амгы үениң ФГ – шинчилели херек. Тываның Кадык камгалал яамызының дыңнадып турары-биле алырга, шак ындыг шинчилелдерни чурттап турар чериниң поликлиниказынга чеде бергеш эртип ап болур. Ол ышкаш көжүп чоруур ФГ-системалар бүдүн республикада чоруп турар, ындыг системалар-биле кожууннарның төп эмнелгелери хандыртынган.
Туберкулез – социал халдавырлыг аарыг. Түреңги, аш-чут чуртталгага алыскан кижилер, эмчи шинчилгезин үе-шаанда эртпейн турарлар, хоругдал черлеринде шииттиргеннер оон нургулайында аарып турар.
Республиканың чурттакчы чону, ылаңгыя аныяк-өскен бо халдавырлыг социал аарыгның дугайында чүнү билзе чогуурул?
ААРЫГНЫҢ ТОДАРАДЫЛГАЗЫ
Туберкулез – аарыг кижиниң азырып-бышкырганындан дамчып келир халдавырлыг аарыг. Ооң өөскүдүкчүзү Mycobacterium tuberculosis бактерия. Кижи бүрүзү ону чыпшырып ап болур, ынчалза-даа аарыгларга удур демисежир шинээ (иммунитет) ам-даа четче хевирлеттинмээн чаштар ооң халдавырынга кол нуруузунда таваржып турар.
Аарыгны төндүр эмнеп болур, ынчалза-даа аңаа үр үе негеттинер. Туберкулезтуң им-демдектерин эртежик илереткени хөлчок улуг ужур-дузалыг – ону эртежик илереткен тудум-на каданнаашкын эвээш болур.
ТЫПТЫП КЕЛИР ЧЫЛДАГААННАРЫ
Туберкулез аарыг кижиниң азырып-бышкырганындан, агаар-доозун таварыштыр дамчып келир халдавырлыг аарыг. Аарыг кижиниң чараа-дүкпүзүнде микобактериялар хөй. Ону ол чугааланып, чөдүрүп, азырып тура тарадып болур.
Туберкулезтуң бактерияларын халдадып алган улустуң саны ортумаа-биле 25 – 30 хуу болур. Ынчалза-даа оон он кижиниң бирээзи-ле аарып турар. Өкпези аарыг кижи бүрүзү микобактерияларны үндүрбес. Туберкулезтуң ажык хевиринден аарып, өкпези тоглап дүжүп эгелээн кижилер микобактерияларны чараа-дүкпүзү-биле тарадыр. Аарыг кижи-биле харылзажып аралашпайн тургаш-ла, микобактерияларны халдадып ап болур. Чүге дизе олар доозунга чыпшынып алгаш, эки байдалдарда 18 хонук дургузунда аңаа дириг артар.
КАНДЫГ КИЖИЛЕР КОЛ ААРЫП ТУРАРЛАРЫЛ?
Тарылга эртпээн уруглар, назыдап-кыраан хоочуннар, хоочураан аарыглыглар (ылаңгыя чигир аарыглыг кижилер), нарын кезиишкин эрткеннер, иммунитет көдүрер эмнер ижип турарлар, онкология аарыгларынга таварышканнар, таакпычылар.
ӨКПЕ ААРЫЫНЫҢ ХЕВИРЛЕРИ
Баштайгы туберкулез комплекизи туберкулезту бир дугаар чыпшырып алганда тыптыр, кол нуруузунда бичии уруглар ортузунга. Нургулайында им-демдек чок эртер, рентгенге көөрге, пневмония сагындырар, ынчангаш баштайгы дээрезинде ону тодарадып алыры берге.
Хөрек иштинде бестерниң туберкулезу. Ийи өкпеге, бестерге тарап нептерээр.
Өкпениң диссеминниг туберкулезу. Өкпениң кырынга быйыргын ыйгыл дөңнер тыптып келир. Хоочураан байдалдыг болуп, аар хевирге (харам базырныгып, хоранналып) эртип болур.
Өкпениң инфильтративтиг туберкулезу. Аарыгның каданнаашкынының аар-берге бир хевири. Үр үеде берге байдалга харамдыгып бачыдаар, чөдүртүр, деңзи чидирер, хан дүкпүртүп болур.
Казеозтуг пневмония. Өкпе туберкулезунуң берге хевири, аар хоранналыышкынныг, харамдыгып бачыдаар байдалдыг эртер. Өкпениң эъди дегдириишкинге алзып, тоглап эгелээр. Ооң соонда өкпеге хостар, ойбактар тыптып келир. Нургулайында иммунитеди кошкаан улус аңаа таваржыр.
Өкпениң туберкулемазы. Өкпениң шыңган эъдинге доора дургаар 1 сантиметрден улуг ойбак тыптып келир, ооң иштинге өкпе тоглап дүжер.
Өкпениң кавернозтуг туберкулезу. Туберкулезтуң аар хевири, ооң үезинде өкпениң шыңган эъдинге улуг каверналар (ойбактар) тыптып келир. Туберкулезтуң өске хевирлериниң эдерээшкини шынарлыг боор.
Өкпениң фиброз-кавернозтуг туберкулезу. Кавернозтуг туберкулезтуң төнчү чадазы болур. Ынчан өкпеге ойбак төнчүзү-биле хевирлеттинер.
Өкпениң сорбуланчак туберкулезу. Өкпе туберкулезунуң сөөлгү чадазы, ынчан өкпениң шыңган эъди сорбуланыр. Ол чедир эмнетпээн азы шын эвес эмнедип турган кижилерниң 0,1 – 8 хуу таварылгаларынга таваржыр. Аарыгның бо хевирин эмнээринге үр үе негеттинер.
Туберкулез плевриди. Өкпениң шырыңмазы- ның – плевраның дегдириишкини. Чиик хевирниң туберкулезунуң, ылаңгыя аныяктарга, каданнаашкыны.
Боостааның, боостаа кегжириниң, үстүкү тыныш оруктарының туберкулезу.
Доозун-кумдан тывылган профессионал өкпе аарыглары-биле капсырлашкан тыныш органнарының туберкулезу.
ӨКПЕ ТУБЕРКУЛЕЗУНУҢ ИМ-ДЕМДЕКТЕРИ
Харыксырап шагзыраары, шылаачалы, уйгу келбестээри, коргуп дембээрээри, чемге хөөн чидери болгаш деңзи чидирери, дүне када деридери (деридери хөлчок болгаш орун-дөжек шывыын солуур ужурга безин таваржыр), шыырныгары, эъди изиири, кургаг чөдүл чөдүртүрү, ооң соонда өл чараа-дүкпү каккыртыры, хан дүкпүртүрү, хөрээ аарыыры, ышкыштаары.
Артур ХЕРТЕК.