2022 чылда Бии-Хем кожууннуң 90 чыл оюн ооң хөй национал чурттакчы чону демдеглеп эрттирип турар. Бии-Хем кожуун Манчы Кыдат империязының үезинде Даа-Ван, Тыва Арат Республика үезинде Маады, Өөк аттарлыг турган. Тыва Арат Республиканың сайыттар чөвүлелиниң 1932 чылдың июль айның 16-да доктаалы-биле Бии-Хем кожуун деп эде адаан. Ынчангаш Бии-Хем кожууннуң тургустунган хүнүн 1932 чылдың июль 16 кылдыр албан ёзузу-биле хүлээп алган, ол хүнде демдеглеп эрттирип турар апарган.
Бии-Хем амгы үеде республиканың бедик социал-экономиктиг деңнелдиг кожууннарының бирээзи. Ооң сайзыралынга боттарының көскү үлүг-хуузун киирген кижилерниң аттарын бии-хемчилер бо юбилейлиг чылда сактып турарлар. Оларның бирээзи Михаил Конолович Дамчай. 1965 – 1986 чылдарда Бии-Хем районнуң күүседикчи комитединиң даргазы албан-дужаалга ажылдап чораан. Ол үеде Бии-Хемниң социал-экономиктиг сайзыралы элээн экижээн. Аңаа бадыткал – 1986 чылда ССРЭ-ниң көдээ районнарының аразынга күш-ажылчы социалистиг чарышка тиилекчилерниң санынче Бии-Хем районнуң киргени. База бир чижек, 1980 чылдарның ортаа үезинде кожууннуң малының саны 1 миллион чоокшулап, одар-белчиир чедишпестей берген чылдагаан-биле районга малдың баш санын өйлеп азырап өстүрер ужурга таварышкан.
Бии-Хем кожууннуң Баян-Кол сумузунуң Куйлуг-Чарык деп чер чурттуг малчын араттар Коң-оол Оюн биле Самбыга Кыргыстың өг-бүлезинге 1926 чылда оол төрүттүнген. Ону Дамчай-Кенден деп ат-биле адап каан. Бир эвес төрел аймааның болгаш адазының адын бижип, оолдуң документизин шын кылган болза, ооң ат-сывы Дамчай-Кенден Коң-оолович Оюн кылдыр бижиттинген болгу дег. Ынчалза-даа документ ёзугаар ооң ат-сывы Михаил Конолович Дамчай.
Тывага совет эрге-чагырганы доктаадырынга Дамчай-Кенденниң ачазы идепкейлиг киржип, партизаннап чораан, 1921 чылда Таңдының Суг-Бажы деп черге Тыва Арат Республиканың тургузукчу хуралының киржикчизи. Совет эрге-чагырга быжыгып, 1930 чылдарның ийиги чартыында Тыва Арат Республикага политиктиг репрессиялар эгелээрге, Коң-оол Оюн арбан даргазы албан-дужаалдан боду халажып үнүп, оглу Дамчай-Кенденни школага өөретпейн чораан. Чүге дээрге оглунуң авазы Самбыга Баян-Кол кыргыстарының нояны Кыргыс Комбужаптың уруунуң уруу болганы Коң-оол Оюнну политиктиг репрессияга таварыштырып болур турган. Ооң репрессиядан чайлай бергениниң чылдагааннарының бирээзи Салчак Тока-биле хууда таныш-көрүш болганы деп бадыткаттынмаан төөгү медээлери бар.
Дамчай-Кенденниң хууда салым-хуузу черле берге оол болган. Ооң авазы Самбыга Бадыраевна, оглу бичии чорда-ла, чок апарган. Мөзү-бүдүжү төрүмелинден шыдамык болгаш, бергелерни оол шыдажып эрткен. Ачазы школага өөретпеске-даа, сонуургак оол “кызыл-өг” деп үжүк-бижик бөлгүмүнге бижип, номчуп өөренип алган. Дамчай-Кенденге, ооң төрелдери оолдарга школага өөренирин хоруп каан турган. Документ ёзугаар Михаил Дамчай апарган Дамчай-Кенден аажы-чаңы шиитпирлиг аныяк эр, Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде Туранның 2 дугаар школазының директору Константин Болчаевич Балчий-оолдуң ачызында ол школаже өөренип кирер аргалыг болган. Чеди чыл школазын оол тергиин өөредилге-биле дооскан. Ол боду болгаш ооң эштери Юрий Седенбалович Доржу, Алексей Чонааевич Дыртый-оол, Дажы-Дондуп Шөжүлбеевич Байкара дээш өскелер-даа оларны Туранның 2 дугаар школазынга өөредип киирип алганы дээш, Константин Болчаевич Балчий-оолга өөрүп четтиргенин кезээде илередип чорааннар. Михаил Дамчай Кызылдың өөредилге комбинадынга башкы эртемин чедип алгаш, Баян-Кол болгаш Ленинка суурларның эге школаларынга, Туранның 2 дугаар школазынга башкылап ажылдап чораан.
1954 чылда СЭКП кежигүнүнге кирген. Бии-Хем районнуң Ленинка суурда “Кызыл сылдыс”, Чербиде “СЭКП-ниң XX съездизи” колхозтарның партия эге организацияларының секретарынга, СЭКП-ниң Бии-Хем райкомунга ажылдаан. 1965 чылда Бии-Хем районнуң күүседикчи комитединиң даргазынга томуйлаткан.
Михаил Конолович бодамчалыг угаан-сегээнниг, кандыг-даа ажылга кончуг шыңгыы хамаарылгалыг болгаш, чедиишкинниг удуртукчу чораан. “Районнуң малчыннарының ат-сывын шуптузун билир болгаш, оларның кайызының уруг-дарыы интернатка кирбейн барганын дораан-на эскерип каар – деп, Тыва АССР-ниң школаларының алдарлыг башкызы, Туранның 2 дугаар школазының директорунга ажылдап чораан Зоя Оюновна Белек-оол сактып бижээн. – Ынчангаш интернатка чурттап өөренир уруг-дарыгның даңзызын кончуг кичээнгейлиг тургузуп турган бис. Кижилерниң амыдырал-чуртталгазынга дыка-ла кичээнгейлиг дарга чүве. Удуртукчу ажылдың хөй ажыктыг чүүлдерин Михаил Коноловичиден билип алган мен”.
Өөнүң ишти башкы эртем-билиглиг Анна Манчыновна-биле дөрт ажы-төлүн төлептиг кижилер кылдыр азырап өстүрген. Ажы-төлү шупту ада-иезиниң изин истеп, башкылар болганнар. Оларның уругларының аразындан эртемденнер база үнген. Чижээлээрге, уруу Ольга Михайловнаның уруу Татьяна Уйнук-оол бойдус эртемнериниң доктору, амгы үеде Германияның Тюбинген хоорайның медицина университединде ажылдап чоруур.
Бии-Хем районнуң күүседикчи комитединиң даргазынга 22 чыл дургузунда чедиишкинниг ажылдааш, районнуң социал-экономиктиг хөгжүлдезинге көскү үлүүн кииргени дээш, Михаил Конолович Дамчай «Октябрь революциязы», «Хүндүлелдиң демдээ», «Тыва Республиканың ордени”, “Улустарның найыралы” орденнер болгаш хөй санныг медальдар-биле шаңнаткан. Оларның аразында эң-не үнелиг шаңнал – Туран хоорайның Хүндүлүг хамаатызы деп ат. Бо бедик атты Михаил Коноловичиге Бии-Хемниң төвү Туран хоорайның 100 чыл юбилейиниң үезинде тывыскан. Бии-Хемниң сайзыралынга бодунуң улуг үлүүн киирген Михаил Конолович Дамчайның амгы ук-салгалы өгбе адазының ажыл-херээн уламчылап, төрээн кожуунунуң бурунгаар хөгжүлдези дээш кызымак ажылдап, чурттап чоруурлар.
Шаңгыр-оол МОНГУШ.