Бай-Тайга кожуунда дыштанылганың «Кара-Хөл» турисчи баазазы 2010 чылдың июль 24-те байырлыг байдалга ажыттынган. Оон бээр таптыг-ла 12 чыл болуп турар. Дораан-на үүле бүде бээри берге херек, ылаңгыя Кара-Хөл ышкаш чедери берге, орук-чирии хоомай черге. Ынчалза-даа Москва база чаңгыс хүн туттунмаан болдур ийин.
Шак-ла ындыг аттыг хөл-биле атташ турисчи бааза “Убса-Нуур ыйгылаажы” күрүне заповеднигиниң кластерлиг участогунга хамааржыр. “Кла́стер” деп сөс мөөңнелген, чыылган деп утканы илередир англи сөс-түр. Ол болза бодунуң хуузунда бот-тускайлаң бүдүн-бүрүн чүүлдү илередип турар чаңгыс аайлыг бүдүштерниң каттыжыышкыны-дыр. Аян-чорукчуларны, дыштаныкчыларны, чурт шинчээчилерин хандырар акша-төгерикти үстүнде адаанывыс заповедник баазага үндүрүп берип турар. Чогум “турисчи” деп аттан-на хамык чүүл билдингир ышкажыл. Ол кадыын эмнедир аржаан-даа эвес-тир, а аржаан сураглап чоруурлар Бай-Тайганың Тээлиден ынаар углай шыгаар болза эки. Бай-Талдың ат-сураа алгаан Шивилиг, Шындазын аржааннары, Кызыл-Даг сумузунуң девискээринде Бел аржаан дээш шинчилеттинген болгаш шинчилеттинмээн кадыкшыдылганың черлери-ле хөй. А Кара-Хөлде аржаан-сугларның эң билдингири Туралыг аржааны ол. Чогум кара-хөлчүлерниң бүдүү кирип турары аржаан-суглары база бар. А эң-не кол чүүл – кылаң арыг агаар, чараш бойдус, чурумалдыг, төөгүлүг черлер. Арыг агаар, дагларның, Алаш хемниң, хөлдүң энергиязы кижиге күштү бээр, чалыыткадыр дээр. Ындыг болуксазыңарза силерге дорт орук – «Кара-Хөл» турисчи лагери ол.
Чогум бо чайын Дус-Хөлге-даа, “Шивилиг” аржаанынга-даа, «Кара-Хөл» турисчи баазага-даа дыштанып чордум. Акша-мөңгүннүг болзуңза, күзээн чериңге дыштанып болур-ла апарган чорду. Чүгле каяа-даа баарыңга, акша-ла акша херек. Че, ол-даа канчаар, үениң шинчизи ындыг чүве ыйнаан. Ооң орнунга база катап Кара-Хөлче эглип кээлиңер.
Амгы байдал
Бо эрткен 12 чылдың дургузунда маңаа ажыл-иш бодунуң шаа-биле кылдынып келген. Кышкы үениң пансионат бажыңын тудар чудуктарны төп каан, чаа чунар-бажың туттунган, база бир арыгланыр черниң оңгарын казып каан. Көскү суртаалдың материалдарын хире-шаа-биле аскан. Туристер дөрт өрээлдиг бажыңнарга, боттарының майгыннарынга чурттап болурлар. Ачы-дузаның өртек-үнези сөөлгү чылдарда өскерилбээн. Чедирип турары ачы-дузазы-биле катай өрээлге чурттаарга, бир хонукта 500 рубль, турбаазаның девискээринге боттуң майгынын тип алыр болзуңза, ол дээш 300 рубль төлээр сен.
Өртек-үнениң, ачы-дуза чедирилгезиниң хевирлеринге доктаап-даа канчаар, сөөлүнде барып, байдал черле доктаап, чурумчуй бээр чүве ыйнаан ол. А мен борта таарзынмайн барган чүүлдерим дугайында бижикседим.
Аржааннарга, ыдыктыг черлерге-даа эң-не баштай каракка илдигер чүве – чүзүн-баазын өңнүг чаламалар, хей-аът туктары болур. Аас-кежикти, чедиишкиннерни, чогумчалыг амыдыралды, кадыкшылды, узун назынны кижи бүрүзү күзеп чоруур-ла болгай, ында багай чүү боор. Ынчалза-даа чаламалар, хей-аът туктарын азарының хажыдып болбас чурумнары чер-черлер аайы-биле бир аай дөмей болур. Кандыг-даа ыяш, оът-сиген кижи ышкаш дириг бойдус-тур. Ол база аарыыр эъттиг, сүлде-сүнезинниг болур. Бир будукка чаламаларны чештинмес кылдыр баглап тура, ам-даа өзер, чооннаар ыяшка хилинчек чедирип турарыңар ол болур. Ажыы-биле чугаалаарга, ооң боскун дуй бөөшкүннээни-биле дөмей. Богдурткан будук удаваанда кадып каар, улаштыр өзүм албас. Мону утпазы чугула.
Маңаа дыштанып кээп турар улустуң хөй кезии Ак-Довурак, Кызыл-Мажалык, Кызылдан келген боттуң улузу болур, сөөлгү үеде харын соңгаартан дыштаныкчылар арбын кээп турар апарган. Оруктуң кадырынга, оңгул-чиңгилинге-даа чалынмас, машина-балгадын-даа камнавас. Орук-чирик орта билбес каңдай чолаачы болза, хөлгезин чара төгүлдүр халдып болур. Шиш хаялар, улуг даштар хөлге чедир орукта базым санай. А оон артык байлак чүүлдер – базырыктар, көжээлер, тураскаалдыг чурумалдыг черлер. Олар база мында эвээш эвес. Совет эртемденнерниң бир шагда шинчилээни-биле алырга, ол базырыктарның хөй нуруузу үптеттинген болуп турар. Ынчалза-даа кижи-көжээлерниң чамдыызы артып калган. Республиканың девискээринден дашкаар черлерден моорлап келген аалчыларга чүгле бойдус чурумалды эвес, а тус черниң төөгүзүн, черлер аттарын, ол аттарның канчаар тывылганын, тус черниң төөгүлүг, алдар-аттыг кижилериниң дугайында баазаның экскурсия эрттирикчилери тайылбырлаар болза, өскээртен келгеннерге дыка сонуурганчыг болур ийик. Баазаның удуртулгазының бажыңының даштында аскан картадан ында-мында черлер аттарын каксы демдеглеп каан чораан. Сергей Шойгунуң адазының чурттап чораан черин база. Бир өске маны дашта маңаа өрт өжүрүп тургаш, амы-тынындан чарылган парашютчуларның аттарын мөңгежидип каан.
Чер-чурттуң төөгүзүн кижилер тургузар дээр. Кара-Хөлден үнген болгаш Тываның төөгүзүнге балалбас изин арттырып каан кижилер эвээш эвес. Хөйге билдингир чамдыктарын адаарга мындыг. Биеэ шагда Кара-Хөлдүң чагырыкчызы, ТАР Чазааның бижээчизи, Моолга Тываның онза болгаш бүрүн эргелиг элчини Хертек Ананды, журналист, чогаалчы, партия ажылдакчызы Күжүгет Шойгу, ооң кады төрээн дуңмазы, баштайгы тыва геолог эртемден Калин-оол Күжүгет, республиканың иштики херектер сайыды чораан генерал Владимир Кара-Сал (алызындан алырга, Хомушку кижи болгай), “Тываның авиашугумнары” АН-ның чиңгине директору чораан Сергей Күжүгет, “Алаш хемим”, “Балгазынның кежээлери” ырыларның сөзүн бижээн шүлүкчү Виктор Сагаан-оол, сураглыг артистер Лүндүп Солун-оол, Шириин-оол Хертек олар база бо чер чурттуг. Оларның намдары Тываның төөгүзүнүң каашпас кезээ ышкажыл.
Черлер аттары
Черлер аттарын шын тайылбырлаары күзенчиг. Ынчанмас болза, аныяк- өскенивис шала өскээр бар чыдыр ышкаш. Кара-Хөлде Кула-Аскыр деп чер бар. Авамның чугаазындан алырга, шаанда одуругдан аңдарылгаш, кула аскыр сугга дүжүп өлген дээр. Ол-ла олчаан ук черни ынчаар адай берген чүве-дир. Бо шагның уруглары ону Куласкыр дижип турар, кызырлы берген чаңгыс үжүктен сөстүң утказы хажый бээр эвес-тир бе? Арт-Дашты Арташ деп адаар апарган. Чолалыг, Арамайлыг арттарының, Делег-Хөл, Көдүрер-Даш, Көжээлиг-Хову деп черлерниң аттары база бир-ле уткалыг дээрзи билдингир. “Кара-Хөл” колхозка директорлап чораан Кошкар-оол дарга-даа дижик, база төөгүжээн кижи-дир. Кошкар-оол көвүрүглериниң арткан орну ындыг кижи чораанын херечилеп арткан. Эрги үеде ротация ёзугаар дарга-бошкаларны өске черлерге ажылдадыр чаңчыл турган. Кошкар-оол дарга база ол орукту оюп эртпээн. Кара-Хөлдүң хөгжүлдезинге дыка хөй чүүлдерни кылып каан дарга-дыр.
Шаанда Балган Леңчаевич Күжүгет төөгүнү, черлер аттарын хөлчок эки билир кижи ийин. Эртемденивис, чогаалчывыс Монгуш Кенин-Лопсан анаа эвес ону тегерип турган болбазыкпе. Төөгүнү эки билир хоочуннарывыс аравыста ам-даа бар чорда, ону ажыглаар болза эки-дир ийин.
Кара-Хөлден суурнуң үстүнде Берт-Боом деп чер бар. Ында дагның хаязының адаандан үнүп чыдар кара суг бар. Аргыжылга айтырыы берге үеде ол чоок-кавының аалдарындан үнген иштиг херээжен кижи суурнуң участок эмнелгезинче аъттыг кел чорааш (оозун бодаарга, ындыг кончуг ырак эвес үе хире), орук ара Берт-Боомга чиигепкен дээр чүве. Удаваанда чиигеп, хоргастанып хонган чериниң хая-дажының адаандан кара суг агып үнген дээр. Улус-чоннуң чугаазы-дыр ийин. Ам ол чер чаламалар чаларадыр ыдыктыг чер апарган. Кара сугнуң унун дургаар херимнеп каан чоржук. Чүгле тайылбырлыг самбыра чок, ол чер эрткен-дүшкен аян-чорукчуларның чурукка тырттырарынга ынак чери апарган чораан. Бо чайын чорумда ооң суу кадып калган чорду. Чүнү ол оштап турар ирги?
Ийи чыл бурунгаар чорааш, орук дургаар октапкан боктуң хөйүн кайгаан кижи мен. Бо чылын барыктыг чорду. Ол хире чараш бойдусту, төөгүлүг черлерни бокталдырып алырга кайыын болурул, оон-моон келген аалчылар кайгаай-ла. Ол дээрге Кара-Хөл суурнуң чагырга чериниң кичээнгей салыр айтырыгларының бирээзи-дир ийин. Турисчи баазаның база. Ында калган Күдерек Сырга башкының уруу Алена Маңган-ооловна хамык чүүлдү башкарып турар. Чонунга хүндүлээчел, кызымак, ажылгыр, тывынгыр-ла кижи болгай, ол бир-ле аргазын тып эккээри чугаажок. Черле ынчаш, суурнуң чагырга чери биле турбаазаның удуртулгазы бир баг болуп алгаш ажылдаар болза, туризм айтырыы маңаа шиитпирлеттинип болур.
Машина-биле Кызылдан Кара-Хөл турбаазазынга чедир 400 ажыг километр. Ындыг ырак черже Кызылдан, соңгаартан аян-чорукчуларны элзедир дизе, орук кыдыының инфраструктуразын, оруктарны чаагайжыдары, баазага чурумну тудары күзенчиг. Безин чадаарда бензин кудар чер Кара-Хөлде чок болгай, суурнуң улузу Ак-Довурактан бензинни артыкшылдыг куттунуп алыр. Мындыг чергелиг четпестерни шиитпирлеп шыдаптар болза, туризм бо черге сайзыраар.
А. Хертек.