“Шын” солунну тыва арат чоннуң башкызы деп хөөрем чокка чугаалап болур. 1930 чылдарның эгези — тыва бижиктиң чаа-чаа чогааттынган үези. Солун ынчан моол дылга парлаттынып турган чүве. Эң-не баштай тыва бижиктиң үжүк алфавиди “Шынга” парлаттынган. Дараазында үндүрүлгезинге моол дылдан тыва дылче очулгазын кылбышаан, ийи дылга үнүп турган. Үр-даа болбаанда, чиңгине тыва дылга “Шын” көстүп келген.
Эрте-бурунгу тыва черге ол дээрге онзагай болуушкун болурундан аңгыда, бүгү чоннуң байырлалы, кижилерниң национал чоргааралы, хей-аът киирикчизи болу берген. Мырыңай-ла чаш чораан үемден ол болуушкун мээң угаан-бодалымда хевээр артып калган. Солун чагыдып алган улус оозун черле холдан салбас, ыңай-бээр чоруурда безин, аадаңга ораагаш, астып алган чоруур. Кирген өг бүрүзүнге-ле номчуп таныштырар чүве. Бижикти өөренириниң бөдүүн дүрүмүн, үжүглелди солун арыннарынга парлап эгелээн. Бүгү чон улуг-бичези чок бижик өөрениринче кирипкен. Баштай-ла номчуп, бижип өөренип алганнары бижик бөлгүмнериниң башкылары апаргылаан. Моон ап көөрге, “Шын” солун тыва черге культура революзунуң чүгле тарадыкчызы эвес, организакчызы, башкызы база болу бергени ол-дур ийин.
Үе-черге эш-өөрүм-биле бир дөмей, мен база-ла бижикке өөрени берген, бижик бөлгүмүнүң башкызы апарган мен.
Бижик бар болганда, чогаал бижииринге сонуургалдыг салым-чаяанныг кижилер көстүп келгилээн. С.Токаның “Тос чадырының” баштайгы кезээн, С.Сарыг-оолдуң “Алдын-кызын” эң-не баштай “Шын” солундан номчуп, уран чогаал, литература деп чүвениң ужу-кыдыын оон көре бергеним ол.
Арай сөөлзүреди орус классиктерниң чогаалдарындан М.Горькийниң “Ава”, А.Пушкинниң “Капитан уруу” деп чогаалдарының чамдык үзүндүлери Очурбаанактың очулгазы-биле “Шынга" база парлаттынып турган. Ол үеде “Шын” солуннуң кол утказын алыр болза, хуу ажыл-агыйлыг чоннуң мал-маганын өстүрери, сиген кезер, тараа тарыыр, малды чайлагладыры, кыштан хүр ажары дээн чергелиг ажыл-херектерни шиитпирлээринче кол кичээнгейни салып турган.
Сөөлзүреди шору эр бооп өзүп келгенимде, Ада-чурттуң Улуг дайынының сөөлгү чылдарында ук солуннуң редакциязының аппарадынга ажылдаар аас-кежик меңээ таварышкан. Ол болза 1944 чыл.
Үстүнде чугаалаанывыс ышкаш, ынчан “Шын” солун тыва бижик башкылаар хүлээлгезинче база катап кирипкен. Чүге дээрге тыва алфавитти орус алфавитче шилчидипкен. Чаа үжүглелге үндезилээн бижик өөредилгези база катап хайныышкынныг эгелээн. Солун арнынга “Тыва бижик бөлгүмнериниң башкыларынга дузаламчы” деп булуң тургустунган. Черле ынчаш, чаа бижикке өөредири хүннүң чугула айтырыы болу берген. Бижик билбес чорукту узуткаар дээш, демисел чоруп турган. Бижик башкыларын культармейжилер деп адаар чүве. Оларны партия райкомпартияның бюроларынга бадылап турган. Олар тус-тузунда чеже кижини бижикке өөредирин хүлээнип турар. Ол чугула сорулганы канчаар күүседириниң дугайын “Шынның” арыннарынга доктаамал чырыдып турган. Дайын чылдарында солуннуң кол темазы дээрге-ле дайын шөлдеринде Кызыл Шеригниң маадырлыг тулчуушкуннары, өөрүнчүг медээлери турган.
Редакция ажылдакчылары СЭТА-ның ол материалдарын дораан-на очулдургаш, дараазында номерге бээр хүлээлгелиг. Солун кылыр кижилер дүн-даа, хүн-даа чок олуруп бээр чүве болгай. Чамдык хүннерде даң адып турда суг чанар бис.
Ажыл чай чок, бачым-даа болза, редакцияның ажылдакчылары аажок эп-найыралдыг, каткы-хөглүг, бот-боттарын деткижер турган. Редакцияның культура болгаш уран чүүл килдизиниң эргелекчизи Степан Сарыг-оол болганчок-ла хөглүг-солун чугаазы-биле эш-өөрүн каттырткан турар кижи.
Орус чурттакчылыг суурларга хамаарыштыр коллективизация барык-ла доозулган. Оон өске девискээрлерге МЧАЭ-лер чаа-ла тургустунуп эгелей берген. Коллективтиг ажыл-агыйның эгези салдынып кел чораан. Малды, ооң эът, саржаан чииринден, үрезинден артыкшылдыг тараазын бүгү чон фронтуже чорудуп турган.
Дайынның сөөлгү чылдарында амыдырал кызагдап, ядыы-түреңги байдалдар-даа көстүп келгилээн. Ынчалза-даа мырыңай кударгай чүве чок турган. Тиилелге, ам удавас хамык чүве эки болурунга бүгү чон бүзүреп турган. Манап турганывыс Тиилелгениң хүнү-даа келген. Майның 8–9 хүннери улуг байырлал болурундан аңгыда, редакция ажылдакчыларының эң-не чымыштыг хүннери болган. Майның 9-та Кызылдың төвүнге улуг митинг, бүгү чоннуң байырлыг чыскаалы болган. Бис ол байыр-чыскаалды редакцияның соңгаларындан көөр аргалыг болган бис. Чүге дээрге байырлал номерин үндүрүп, күш четпейн турганывыс ол.
Солуннуң чурукчузу чораан Сендаа-Байир УЙНКЕЙ.
“Шынның” 70 чылдаанында үнген “70 чыл” деп номдан алган.
«Шын» №4 2025 чылдың февраль 6