| ТЫВА БАНКЫНЫҢ 100 ЧЫЛЫ |
1925 чылдың июль айда Москвага Тыва Арат Республиканың Чазаа биле ССРЭ-ниң Күрүне банкызы «Таңды-Тываның садыг-үлетпүр банкызы» деп акционерлиг банкыны тургузарының дугайында дугуржулгага ат салганы төөгүже кирген. Ынчан аныяк республиканың саң-хөө системазының таваа салдынган болгаш сайзыралдың эге чадазын алган. Ооң мурнунда колдуунда өлүк-кеш, мал-маган-биле садыглажып чораанын төөгү материалдарындан, чогаалдардан билир бис.
Акционерлерниң бир дугаар хуралы ол-ла чылдың август айда болган, бир ай эрткенде, банк ажылдай берген. Ынчан устав капиталы 300 муң рубль болган, а үндезин кылдыр Моол Банкының уставын алган. ССРЭ-ниң Күрүне Банкызы улуг деткимчени көргүзүп, элээн хөй акша-хөреңгини дамчыдып бээрге, Тыва Банк дүргени-биле бут кырынга туруп келген.
Банкының баштайгы директору кылдыр ССРЭ-ниң Күрүне Банкызының аудитору бооп ажылдап чораан арга-дуржулгалыг саң-хөөчү Владимир Руденскийни томуйлаан. Тыва Банкының Чөвүлелиниң даргазынга ТАР-ның Сайыттар Чөвүлелиниң баштыңы Куулар Дондук соңгуткан. Сөөлзүредир, 1934 чылда, банкыны эргелеп-башкарар ажыл Оюн Данчайже шилчээн, ол төөгүже баштайгы тыва банкир кылдыр кирген.
Тыва Банк онзагай байдалдарда ажылдап турган. ТАР-ның экономиказының сайзыралы кошкак болганындан акша саарылгазы барык чок, а садыг-саарылга натуралдыг солчулга хевирлиг чоруп турган. Чижээ, барааннар дээш алгы-кеш азы тараа-биле санажып турган. Ындыг байдалдарда банк чаңчылчаан банк ажыл-чорудулгазындан ырак хүлээлгелерни күүседип эгелээн:
- Садыг-саарылга
1929 чылга чедир Тыва Банк кыдат садыгжыларны үндүр кызып, өртектерни чиигедир дээш, ССРЭ-ден барааннарны боду эккеп турган. Ол натуралдыг солчулгадан акша-биле санажырынче шилчииринге дузалаан.
- Алдын тывыжы
Банк алдын тывыжының талазы-биле баштайгы күрүне бүдүрүлгелерин ажыдып, даг килдизин тургузуп, алдын чыдар черлерни шинчилеп, харын-даа мырыңай ону болбаазырадыр фабрикаларны безин тудуп турган.
- Көдээ ажыл-агый
Тыва Банк хойну болгаш ивини садып алгаш, баштайгы күрүне ажыл-агыйларын тургузуп, тараа белеткелин чорудуп, чонну тараа-биле хандырып турган.
- Камгаладылга болгаш бюджет
Банк камгаладылга системазын тургузарынга киришкен, а 1932 чылдан эгелеп ТАР-ның күрүне бюджединиң касса күүселдезин бодунга алган.
Тыва Банкының саң-хөө политиказының эң кол сорулгазы акша саарылгазын турумчудары болган. Тыва Арат Республикага кыдат лаң, моол төгерик, хааннар болгаш российжи рубль база өске-даа акша демдектери ажыглаттынып турган.
1925 чылда совет акшаларны: мөңгүн чоостар, рубльдерни, саазын казна болгаш банк билеттерин – саарылгаже үндүрген. Чазак Тыва Банк системазы-биле чондан янзы-бүрү валютаны садып ап, совет рубльге орнап ап турган. Совет рубльди быжыглаары-биле 1926 – 1929 чылдарда совет акшадан өске валютаны болгаш натуралдыг орнажылганы хоруп турар элээн каш доктаалдарны үндүрген.
1933 чылдың декабрьда Сайыттар Чөвүлели болгаш Биче Хурал Президиуму «Чүгле ТАР-ның девискээринге чоруур эргелиг» деп таңма баскан чаа акша демдектерин саарылгаже үндүрер дугайында доктаалды хүлээп алган. Ук хемчег саарылгада акшаның санын турумчудар ужурлуг. Тыва Банкыга эргилээн бүгү акшаларны таңмалыг ССРЭ-ниң банк болгаш казна билеттери-биле солуурун дааскан.
Чоорту Тыва Банк ТАР-да ажаалга болгаш камгаладылга ажылының үндезини апарган. 1933 чылдың февральдан 1934 чылдың сентябрьга чедир ТАР-ның харылзаа яамызынче шилчииринге чедир ажаалга-шыгжамыр операцияларын банк дорт кылып турган. Банк хуу кижилерниң акша-хөреңгизин салыышкыннарже хаара тудар ажылды чоруткан. 1932 чылда банкыга күрүне камгаладылгазының килдизин тургускан. Ону 1936 чылда Тыва күрүне камгаладылгазы деп бот-тускайлаң албан чери кылдыр аңгылаан.
1932 чылда сес салбырдан тургустунган Тыва Банк республиканың чаңгыс аай акша-чээли системазын тургускан.
1945 чылдың январь 2-де Тыва Банк ССРЭ-ниң Күрүне Банкызының Тыва область конторазы кылдыр эде тургустунган. Область конторазының ажыл-чорудулгазы улус ажыл-агыйын хөгжүдер план күүседиринче ажыл-агыйның экономиктиг аргаларын быжыглап, сайзырадырынче угланган.
1962 чылдан эгелеп Тыва автономнуг областы Тыва АССР кылдыр эде тургусканы-биле ССРЭ-ниң Күрүне Банкызының Тыва область конторазын ССРЭ-ниң Күрүне Банкызының Тыва Республика конторазы кылдыр, а 1990 чылда РСФСР-ниң Төп банкызының Тыва АССР талазы-биле Кол эргелели кылдыр эде тургускан.
Экономикада рынок чаартылгаларының үезинде 1990 чылдарның эгезинде чуртка ийи деңнелдиг банк системазы тургустунган. Россия Федерациязының Төп банкызының Тыва Республикада чаңгыс аай акша-чээли политиказының үдекчизи 1992 чылдан тура Тыва Республиканың Национал банкызы апарган. 2015 чылда ол Россия Банкызының Сибирьде Кол эргелелиниң Тыва Республикада салбыры– ТР-ниң Национал банкызы кылдыр эде тургустунган.
Бөгүн Тыва Банкының ажылдап эгелээн оран-савазы төөгүнүң бир кезээ бооп турар. Ында Александр Пушкин аттыг Тываның национал библиотеказы ажылдап турар. А Оюн Данчай дээн ышкаш баштайгы банкирлерниң дугайында сактыышкын Тываның күрүне болуп тургустунарының нарын-даа бол, чугула оруун сагындырар тураскаал бооп төөгүде арткан.
Надежда КУУЛАР белеткээн.
“Шын” №31 2025 чылдың август 14