"Шынның" аалчызы
«Шынның» аалчызы, ТР-ниң көдээ ажыл-агый сайыды Айдың Дун «Агростартап» төлевилелиниң дугайында тайылбырлап чугаалаан.
– Айдың Чечен-оолович, көдээ ажыл-агый талазы-биле «Агростартап» төлевилелиниң дугайында чонга чугаалап көрүңерем.
– Агростартап деп төлевилел болза, Тывада чаа эгелээшкин болуп турар. Чурттуң президентизи Владимир Путин федералдыг «Национал» төлевилелдерни 2025 чылга чедир сайзырадырын шиитпирлээн. Бо төлевилелдиң иштинче «Агростартап» программазы кирип турар. Бо дээрге ажыл-агыйны бурунгаар хөгжүдүп алырынга дузаламчы акша-көпеек болур. Бистиң республикада бо төлевилелдиң боттандырылгазы эрткен чылын эгелей берген. Чаа эгелеп чоруур 22 малчынга ажыл-агыйын хөгжүдүп алыры-биле ачы-дузаны көргүскен бис. Бо акшаны шиңгээдирде, Тывага эки байдалды тургузар дээш, сорулганы салып алган ажылдап турар бис. Бо чылын «Агростартап» төлевилелин февральда чарлаптарга, аңаа 43 киржикчи боттарының ажылдап кылган төлевилелдерин дужааганнар. Бир дугаар чадазында яамыга 34 киржикчи эрткен. Ийиги чадазын Тыва Чазактың болгаш Дээди Хуралдың ажылдакчылары сайгарып көрген. Ол комиссияның даргазы депутат Байбек Монгуш баштаан даргалар бо киржикчиниң бүдүрүлгези кандыг угланыышкынныгыл, аңаа чеже ажылчын олуттарны тургузуп болурул дээш эки сайгарып көрген түңнелинде шиитпирлептер. Коронавирус үезинде 34 кижини негелде езугаар кожууннар төптеринге видео дамчыштыр хүлээп ап турган. Улуг экранга киржикчилерниң төлевилелдерин көрүп, сайгарып чугаалашкаш, ооң түңнелинде беш кижини деткээн бис.
Беш кижиниң үжү Таңдыдан, олар кызыл-тасты тарып өстүргеш, далганны алыр дээш киирген улус. Таңдының шөлдери тайга эдээнде кара хөрзүннүг черлер-дир, аңаа тараа эки өзер. Бо үеде шөлде тарааны тарып алган, кызып ажылдап турар улусту деткээн бис. Тывага тарааны тарып турар болзувусса, чонга-даа дыка эки…
Бо хүнде бистиң республикаже далганны соңгаар регионнардан киир сөөртүп турар болгай. Бис боттарывыс далганның чүгле 3 хуузун бүдүрүп турар бис. Көдээ ажыл-агый адырынга 2020 чылдан тура 25 хуу, келир чылын 50, а дараазында чылын 75 хуу чедир тараа ажылын хөгжүдери-биле сорулганы салган бис. Чүге бо улусту деткээн дээрге, тараа-биле 75 хуу чедир хандырыптар дээн план бар. Тыва кажан боттарының тараа, далганы-биле хандыртына бээрге, мындыг берге үелерде (аарыг-аржык дээн чижектиг) чонга дыка эки ачы-дуза болур апаар.
База төлевилелдиң ийи киржикчизи Шаңчыдан. Шаңчы база тарылгага таарымчалыг чер-дир. Мээң өгбелерден дыңнааным болза, шаанда 1960-70 чылдарда кызыл-тастың дүжүдүн эки ажаап ап турган. Бир гектардан 60 ажыг центнерни ап келген. Ол шөлдерни баргаш көөрге, шынап-ла, тараа тарыыр болза онза, Шаңчының тайга эдээн чардырып турар чорду. Ынчангаш бо-ла шөлдерге тарааны тарып, өстүрер дээш, ийи кижи тарылга ажылын эгелээни ол. Бо суур болза, ооң мурнунда тараа тарыыр бригад турган, оон бээр-ле ам мырыңай сууржуң байдалче кирип, хөгжээн. Шаңчыга шаң база турган, ам болза үптеттинген бооп турар. Болар Таңды-биле демнежип алганнар, ынчангаш төлевилелге беш кижини шилээн ужуру мындыг.
Чонга чагыывыс болза, төлевилелге киржип келген улустуң мал-маганныг, кыштаглыг болуп турары эки-дир, ынчаарга, олар чүгле боттарынга чаңгыс трактор садып алыры-биле кээп турарлар. Бо айтырыг талазы-биле алырга мындыг, чаңгыс кижи тракторну алгаш, бодунга ажыглааш, оон тургузуп алган турар, а Тыва федералдыг акша-биле саткан «МТЗ» тракторлар-биле чедер кылдыр хандыртынган. Келир үеде мындыг сорулга салдынган, чаңгыс кижиниң трактор алыр ээлчээн соонче чылдырар. Чүге дизе бүдүрүлгелерни мөөңнеп, чаңгыс аайлап алгаш, чонну аъш-чем-биле хандырар улуг бүдүрүлгелерни тургузуп, ону деткиир сорулганы салган ужуру мындыг.
– Бо садып алган чаа техникаларны тарылга шөлдеринде ажыглап эгелей берген бе?
– Ийе, апрель төнчүзүнде майның эгезинде акшаны шилчидиптерге-ле, часкы хову ажылдарынга четтигипкен. Күзүн эки дүжүттү алыр боор дээрзинге идегеп турар бис. Тывага өстүрген тарааның шынары, көргүзүү соңгаар регионнарның тараазындан ийи, үш катап эки болуп турар. Чүге дизе хүннүң чоогу, чылыы, херели эки болгаш, тарааның амданы чаагай, хөөчел деп санааннар. Ынчангаш соңгаарның сайгарлыкчылары дыка үнелээр бооп турар. Тываның тараазын деңге холуп ап турарының чылдагааны мында.
– Дүжүттү ажаап алгаш, оон ону каяа аштап, кургадырыл?
– Кончуг шын айтырыг-дыр. Эрткен чылын дүжүт эки болган, ынчалза-даа тарааны аштааш, кургадыр шаңнар чок бооп турар. Шаандагы шаңнар үптеттинген, ынчангаш бо айтырыгны база шиитпирлеп турар бис. Бо хүнде Чазактың деткимчези-биле 2 шаңны тудуп кылыры көрдүнген, Таңдының Дүргенде (ооң мурнунда станция турган) тудуг ажылы эгелээн, Алтай крайдан арга-дуржулгалыг тудугжулар дөрт ай иштинде кылыр бис деп чугаалаан улус. А Шаңчыга моон бичежек шаңны тудары май айның төнчүзүнде билдине бээр. Ынчап кээрге, күзүн бо шаңнар ажыглалга кире берген турар.
– Төлевилелге уткан 5 кижиниң акшазының ниити түңү каш ирги?
– Ам бо хунде болза ол 5 кижиге деткимче кылдыр 16 миллион рубльди шилчиткен. Шилиттинген киржикчилер техникаларны садып эккеп алган, тарылга ажылында кидин түлүк чоруп турарлар. Ол болза улуг К-700 дээр ийи трактор, оон кыдат ортун тракторларны садып эккеп алган болуп турар. Ам база агростартапты улаштыр чарлаар бис. Чүге дизе демги чугаалааным ышкаш көвей чоруткан ажылдар бистиң сорулгавыска дүүшпес болуп турар. Ынчангаш катап база агростартапты чарлаар бис.
P.S. Интервьюну долузу-биле бистиң ютуб-каналывыстан көрүп болур.
Виталий Петров чугаалашкан.#Шын