Дүк болбаазырадыр бүдүрүлгени Кызыл хоорайда тудуп, ооң баштайгы ээлчээ дүктү аштап-арыглаар цехти ажыглалга кииргени эки шынарлыг дүктүг хойларны болгаш өшкүлерни хөйү-биле азырап өстүрер ажылче кичээнгейни улам күштелдирген.
Бистиң өгбелеривистиң шаг-төөгүден бээр азырап өстүрүп келген, Тываның кадыг-берге агаар-бойдузунуң шилилгезинден тывылган (эртем ёзузу-биле чугаалаар болза, уксаажыттынган) чөөктүг дүктүг тыва өшкүлерни азырап өстүрер талазы-биле ажылды күштелдирер сорулганы Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг республиканың мал ажыл-агый ажылдакчыларының мурнунга тургускан.
Тыва өшкү тус черниң кышкы соок агаар-бойдузунга чаңчыккан, чүге дээрге ооң дүгүнүң сырый болгаш кончуг чиңге чөөгү эът-кежинче соокту эрттирбес. Хар кылын чаапкан кыштарда хараган, терезин дээш өске-даа оът-сиген үнген хая-даштыг черлерге тыва өшкү оъттаар болгаш, шыдалы белен кошкавас, ынчангаш чаш төлүнүң деңгели эки, ийистээри база хөй, баш санының өзүп көвүдээри дүрген, төрүүр 100 өшкүден 120–130 анайны ажаап өстүрүп ап болур.
Чамдык кижилер “кашемир” деп сөс дыңнааш, ол бир янзы дүк, онзагай уксаалыг өшкүлерден кыргып алыр деп билип турарлар. А шынында Гималай дагларында, далай деңнелинден 2000 метр бедикте чыдар, кыжын соок, чайын изиг агаар-бойдустуг Кашмир деп черде шаг шаандан бээр тус черниң чурттакчыларының азырап өстүрүп келген өшкүлериниң чөөгүн “кашемир” деп адай берген. Кашмирниң өшкүлериниң чөөгүн чазын, түлей бээрге, тускай дыргактар-биле дырап алыр. Ол черде бир өшкүден 150–200 грамм чөөктү бир чылда чаңгыс катап дырап ап болур. Ол хире чөөктү аштап-арыглаан соонда, 80–120 грамм чөөк артып каар. Бо чөөк дыка чиңге, ынчангаш чөөктен аржыылдар дээш өске-даа хеп аймаа аргып бүдүрери дыка нарын болгаш берге. Ынчангаш ындыг чөөктен (кашемирден) кылган хеп аймааның өртээ дыка аар. Гималайның Кашмирде өшкүлерниң дүгүн делегейде “чымчак алдын”, “бриллиант дүк” деп бүгү делегейде адай берген.
Бир эвес Тываның агаар-бойдузунуң байдалын алыр болза, Гималайда Кашмир ышкаш – республиканың девискээри далай деңнелинден 2000–3000 метр бедикте, кыжы – соок, чайы – изиг. Дагларының бүткени база Кашмирде дег. Улуг-Хем кожууннуң Эйлиг-Хемде азырап өстүрүп турар өшкүлерниң дүгү база Кашмирниң өшкүлериниң чөөгү ышкаш. Эйлиг-Хемде сарыг болгаш ак чүзүннүг өшкүлерниң дүгүнүң чөөгүнүң өңү бриллиант ышкаш кылаңайнып турар. Ол чөөктен аргаан аржыылдарны болгаш хеп аймаан аштап чуурга-даа, бриллиант ышкаш өңү черле оңмас. Эйлиг-Хемниң өшкүлериниң чөөгүнден аргаан хеп-аймаан, эң ылаңгыя аржыылдарны Россияның регионнарындан элээн хөйү-биле садып ап турар.
Чөөктүг дүктүг тыва өшкүлерниң уксаазын экижидер талазы-биле эртем-шинчилел ажылдарын Эрзин кожуунда «Уургай», «Бай-Даг» көдээ бүдүрүлге кооперативтерге, Өвүр кожууннуң «Торгалыг» муниципалдыг унитарлыг бүдүрүлгеге 2014 чылдан бээр чорудуп келген.
2024 чылда Москва хоорайдан келген эксперттер тыва өшкүлерниң дүгүн ханы шинчилеп көргеш, Тывада эки шынарлыг чөөктүг өшкүлерниң уксаазы барын бадыткааннар. Шинчилээн тыва өшкүлерниң дүгүнүң 82–91 хуузу эки шынарлыг чөөк болган. Даг-Алтайда өшкүлерниң дүгүнде чөөк 45–50 хуу, ат-сураглыг “оренбург аржыылдың” чурту Оренбург областа өшкүлер дүгүнде чөөк 45–50 хуу, Дагестанда өшкүлерниң дүгүнде чөөк 65–80 хуу. Бо сан-чурагайларны барымдаалап көөр болза, Тыва – чөөк ораны-дыр.
Россия Федерациязының уксаажыдылга шенелделери болгаш чедиишкиннерниң камгалалының талазы-биле күрүне комиссиязы “Чөөктүг тыва өшкү” деп селекция ажылдарынга чедиишкиннерниң патентизин Тываның Күрүне университединге болгаш Эрзин кожуунда “Уургай” уксаажыдылга бүдүрүлге кооперативинге тывыскан.
Тыва өшкүнүң чөөгүнүң шынарын экижидер талазы-биле хөй чылдар дургузунда чорудуп келген уксаажыдылганың эртем-шинчилел ажылдары республиканың мал ажылынга база бир угланыышкынны ажыткан деп болур.
Аштаттынмаан 1 килограмм өшкү чөөгүнүң өртээ делегей рыногунда, ажык медээлер ёзугаар алырга, амгы үеде 1800–2000 рубль, а арыглап каан чөөк 8000–9000 рубль. Өшкү чөөгүнге хереглел делегей рыногунда хөйүн, чөөктүң өртээниң улуун бо сан-чурагайлар херечилеп турар-дыр. Моолда азы өске чурттарда ышкаш хөй эвес-даа болза, Тывага өшкү дүгүнүң чөөгүн бүдүрүп, ооң хемчээлиниң шаа-биле республика орулганы киирип ап болурунуң аргазы барын специалистер чугаалап турар. Специалистерниң санап кааны-биле алырга, амгы үеде Тывада дүгү чөөктүг 20 муң хире өшкүлер бар. Өшкү бүрүзүнден чылда ортумаа-биле 300 грамм чөөктү дырап ап болур (Гималайда Кашмирниң бир өшкүден 150–200 грамм). Бир чылда ниитизи-биле 6 тонна чөөктү дырап ап болур. Арыглаттынмаан чөөктү 1 килде 1700 рубльге садар болза, 10 сая рубль. Арыглааш садар болза, оон-даа хөй орулганы киирип ап болур дугайында баш бурунгаар санаашкыннар бар.
Дүгү чөөктүг тыва өшкүден ажык-кончаа үндүрүп алырындан аңгыда, ооң уксаазын камгалап, шынарын экижидип, малчын тыва чоннуң салгалдарынга дамчыдып бээри база чугула деп уксаажыдылга ажылын чорудуп турар эртемденнер, малчыннар санап турар.
Совет үеде Тывага мал уксаажыдылгазының сайзыраңгай эртем-шинчилел системазы, ооң быжыг материал-техниктиг баазазы-даа турган. Чижээлээрге, республиканың уксаажыдылга станциязының бажың-балгады Вавилин ээтпээнде ам-даа бар, оларны амгы үеде өске ээлери ажыглап турар. Быжыг материал-техниктиг баазаның амгы үеде бистиң республикада чогу уксаажыдылга ажылынга дыка шаптыктыг. Тывага уксаажыдылга ажылын улам сайзырадыр, ооң материал-техниктиг баазазын тургузар сорулга-биле Уксаажыдылга-селекция төвүн тургузар, ооң төлевилел-смета документилерин ажылдап кылыр шиитпирни республиканың удуртулгазы хүлээп алган. Ол чаңгыс чылдың ажылы эвес болуру чугаажок.
Ш. ЛОПСАН.
Чурукту интернеттен хоолгалаан.
«Шын» №84 2024 чылдың ноябрь 2