Кызыл хоорайга Делегейниӊ аныяк чогаалчыларыныӊ фестивалы болуп турган. Республикада бир дугаар эртип турар фестивальды Тываныӊ чогаалчылар эвилели организастаан.
«Шын» солуннуӊ редакциязынга ук эвилелдиӊ Аныяк чогаалчылар чөвүлелиниӊ даргазы Тимур Кадын-Нава-биле ужуражып чугаалаштывыс.
— Аныяк чогаалчылар чөвүлели амгы үеде кандыг угланыышкыннар-биле ажылдап турарын сонуургадып көрүӊерем?
— Хоочун «Шын» солунувустуӊ номчукчуларынга Чогаалчылар эвилелиниӊ өмүнээзинден байыр чедирерин чөпшээреп көрүӊер. Тыва чогаал биле парлалга чери кайы-даа үелерде бот-боттарынга эл-хол болуп, хөгжүп сайзырап чоруур.
Эвилелдиӊ өрээли дыпкыш-даа болза, чогаал теориязыныӊ лекцияларын эрттирип, чогааткан шүлүктерин сайгарып, канчаар эдип-чазаарын өөредир белен эвес ажылды удуртукчувус Сайлыкмаа Салчаковна Комбу организастаан. Республикада ат-сураглыг чогаалчылар Александр Ондар, Меӊги Ооржак, Родион Доӊгак, Эрик Доӊгак, Чаяна Шилова, Ульяна Донорова болгаш чогаал талазы-биле эртем-мергежилдиг, улуг арга-дуржулгалыг өске-даа улусту аныяктарга дузалажырынче демнештирген.
Ак сеткилдиг удуртукчу барда, ажыл шуудаар дээри шын. Эвилелдиӊ даргазыныӊ билдилиг удуртулгазыныӊ ачызында дыка хөй авторлар номнарын чырыкче үндүрүп, чечен чогаал далайынче эжиндирип кирген. 2021–2022 чылдарда, 2023 чылдыӊ бирги чартыында ниитизи-биле 50 ном үнген. Ол чүнү көргүзүп турарыл? Бирээде, амгы тыва чогаалдыӊ хөгжүп турары, ийиде, төрээн тыва дылын сайзырадып турары, үште, өзүп олурар салгалдарны төрээн чуртунга ынак болгаш патриотчу болурунга чогаалдарын таварыштыр өөредип-кижизидеринге онза үлүг-хуузун киирип турары-дыр. Бо үш чүүл болза, аныяк чогаалчыларныӊ кол угланыышкыннары-дыр.
— Делегейниӊ аныяк чогаалчылар фестивалын кандыг сорулга-биле эрттирип турарыл? Фестивальче чаладып келген аалчыларны таныштырып көрүӊерем.
— Россияныӊ биле Тываныӊ чогаалчылар эвилелдериниӊ сорулгазы дөмей: аныяк салгакчыларны деткиири, өөредири. Хөй нация чоннарлыг улуг күрүнеде чурттап турар болганывыста, чогаадыкчы ажыл-иживисти орус дылга үндүрүп, делгем аудиторияга аныяк тыва чогаалчыларны таныштырар сорулгалыг бис. Тыва дылда шүлүктерни, чечен чугааларны, уруглар чогаалын орус дылче очулдуруп өөредири, фестивальдыӊ кол кезээ деп болур. Тывада очулга ажылыныӊ аскап турарыныӊ чылдагааны-биле бо фестивальды эрттирип турары ол. Аныяк чогаалчыларны өөредип алыр дээш, Россияда болгаш делегейде сураглыг улуг очулдурукчуларны хүндүткел-биле чалаан бис. Олар найысылал Москва хоорайдан келген.
Николай Владимирович Переяслов – поэт, литературовед, Россияныӊ Чогаалчылар эвилелиниӊ Баштаар чериниӊ секретары. Ол болза Москваныӊ Журналистер эвилелиниӊ, Делегейниӊ Журналистер федерациязыныӊ, Делегейниӊ Чогаалчылар болгаш публицистер ассоциациязыныӊ кежигүнү. Петровскийниӊ эртем болгаш уран чүүл академиязыныӊ, Болгарияныӊ Варне хоорайда Славян литература болгаш артистер академиязыныӊ кежигүнү болуп турар.
Валерий Анатольевич Латынин – Россияныӊ болгаш Сербияныӊ Чогаалчылар эвилелиниӊ кежигүнү, халажылгада полковник. А.Суворов аттыг литературлуг шаңналдыӊ, Бүгү-росссийжи болгаш делегей чергелиг литературлуг шаңналдарыныӊ лауреады, поэт, прозаик, очулдурукчу болгаш журналист. Россияныӊ шериг-патриотчу чогаалдарын очулдуруп, редакторлап турар чогаалчывыс ол.
Анастасия Геннадьевна Ермакова – чогаалчы, критик, публицист, журналист. Лермонтов шаңналыныӊ лауреады, Бунин шаңналыныӊ дипломантызы. Россияныӊ Чогаалчылар эвилелиниӊ кежигүнү. «Литературная газета» солуннуӊ кол редакторунуӊ оралакчызы. Бо фестивальга тоожу жанрыныӊ чогаалдарын орус дылче очулдурарыныӊ талазы-биле лекцияны ол эрттирген.
Өске регионнардан келген аалчыларывыс база бар. Хакасиядан чогаалчы Игорь Мамышевти, аныяк шүлүкчү, чурукчу Пиксен Ултургашевти база чалаан бис. А Саха-Якут Республикадан Гаврил Андросовту чалаан. Ол Якутияныӊ Аныяк Чогаалчылар чөвүлелиниӊ даргазы, чогаалчы, публицист, очулдурукчу. «Чолбон» саха чогаал сеткүүлүнүӊ кол редакторунуӊ оралакчызы болуп ажылдап турар. Уруглар чогаалын очулдурар талазы-биле арга-дуржулгалыг.
Кожа-хелбээ Моол Улус Республиказындан Цендаюш шүлүкчүнү чалаан бис.
Чогаал болгаш очулга ажылын сонуургап өөренип чоруур улуска лекциялар Аныяктар өргээзинге июнь 16-да болган. Шүлүк, тоожу, уруглар чогаалы үш аӊгы секциялыг.
Улуг арга-дуржулгалыг очулдурукчулардан өөренмишаан, оларныӊ арга-сүмези-биле орус дылче очулдурган чогаалдарныӊ чыынды номун фестиваль соонда үндүрер бис.
– Тываныӊ чогаалчылар эвилелиниӊ кежигүннери быжыг хамааты туружун көргүзүп чоруур болгай. Тимур Сергеевич, бөгүнгү тыва авторларныӊ чырыкче үнген номнарын сонуургадып көрүӊерем.
– Амгы үеде шупту авторлар боттарыныӊ акша-хөреӊгизи-биле ном-дептерин үндүрүп турарын чон билир болгай. Эвилелдиӊ кежигүннери, авторлар, бо ийи-үш хире чыл дургузунда 50 чаа номну чырыкче үндүрген. Онзагай болгаш бедик деӊнелдиг номнар хөй. Чижээ, «Көшкелер кыйгызы» деп ном. Ооӊ автору Дегут Демчик. Көдээде чурттап турар бичии оолактыӊ ужуралдарыныӊ дугайында тыва дыл кырында чечен чугаалар бар. Орус болгаш англи дылда очулгаларын чергелештир киирген. Хары угда үш дыл кырында үнген чечен чугааларлыг номну чон сонуургап номчуп турар. Чогаалчы Александр Ондарныӊ «Даӊ-хаяазында амыдыралдыӊ агымы» деп чаа ному үнген. Чоннуӊ сонуургалын чаалап алган «Бижээчи» деп тоожуну ында катай киирген.
Россияныӊ чогаалчыларыныӊ чыынды номнарында тыва авторларныӊ киргени амгы тыва чечен чогаалдыӊ база бир чедиишкини болур. Чижээ, бо чылын Москва хоорайга болуп эрткен «Здесь моя Родина» деп литературлуг конкурска Тахир Мекпер-оол, Ульяна Донорова киржип турганнар. Бо авторларныӊ орус дылда чечен чугаалары «Домой» деп чогаалдар чыындызында кирген.
Россияныӊ Чогаалчылар эвилели 2023 чылда «Мы с вами, братья!» деп ат-биле национал шүлүктерниӊ антологиязын үндүрген. Чурттуӊ 18 республикаларыныӊ, Астрахань областыӊ болгаш Моолдуӊ, Белоруссияныӊ чогаалчыларыныӊ, а бистиӊ республикадан Борис Балчий-оол, Тимур Кадын-Нава, Чечена Монгуштуӊ шүлүктерин ында киирген.
Бо фестивальга Ада-чурт камгалакчыларыныӊ дугайында «Мы с вами, братья!» биле «Чаалыг шөлден чагаалар» деп номнарныӊ таныштырылгазы болур. Тыва шүлүкчү болгаш дайынчы Кашпал оглунуӊ баштайгы ному-дур.
«Тыва чогаалдыӊ дылы» деп темалыг лекцияны Тываныӊ гуманитарлыг шинчилелдер инстудунуӊ эртем ажылдакчызы, филология эртемнериниң кандидады Н.Ч. Серээдар, «В. Көк-оолдуӊ «Хайыраан бот» деп шиизи болгаш амгы үе» деп темалыг лекцияны театр критиги Э.О. Донгак эрттирген.
Республикага Аныяк чогаалчылар фестивалын үш чыл улай эрттирер кылдыр планнап турар. Тыва чогаалдарны орус дылче очулдурары үениӊ болгаш хөгжүлдениӊ негелдези-дир дээрзин аныяк шүлүкчү Тимур Кадын-Нава ужуражылганы түӊнеп тура чугаалаан.
Р. ДЕМЧИК.
Коргарындан могай бердим
Тас-ла баштыг оолак чорааш,
«Дайын» деп сөс танывас мен.
Дагжап чыдар хемге эштип,
Даштар чыып хүнзээр чордум.
Самдар бичии тенекпейге
Сактыр бодаар чүү херек.
Сарыг, алдын хүнүм чайгаар
Салым-чолду көргүзүп чор.
Таӊды-Тывам ады дээштиӊ
Дайын-чаа көөр үүлелиг мен.
Талдыг черге чаштып алгаш,
Дазырадыр боолай бээр мен.
Тенек үем шагда эрткен.
Делегейим диӊмиреп чор.
Дээрим адам, черим ием,
Тейлер, арттар килеӊнеп тур.
Сарыг хову калбаа-биле
Сая октар — сайлыктаан даш.
Санаттынмас мөчү-сөөктер
Сагыжымда артып калган.
Курттуй берген кижи сөөгүн
Кускун, каарган таарыштырар.
Хомудалдыг ыылыг чүрээм
Коргарындан могай берди.
Сегиржиишкин дүнезинде
Тынын салган эштеримниӊ
Сеткилинден чагыг сөзү
Дыка-ла аар чүък болду.
Чаржалашкан үгер-боолар
Чаашкын ышкаш төнмес чорду.
Частыышкыннар кулактарда
Чаӊгыланып артып калган.
Кашпал оглу
Ада-чурт камгалакчыларының дугайында шүлүктер чыындызы. Чаа ном.
"Шын" №44 2023 чылдың июнь 17