(Ондар ДАРЫМАНЫҢ аас чогаал өнчүзүнүң тыва эртемге ужур-дузазы)
“Арат чонум алдын сөзүн
Архивтерде шыгжап каан мен.
Аныяктар, келир үе
Аңаа таалап, сеткил ханзын!”
О. ДАРЫМАНЫҢ шүлүктеринден.
О.К.-Ч. Дарыманың 90 харлаан мугур оюн 2024 чылдың апрель 10-да ооң төрээн институду ТГШИ (Эрги аттары ТДЛТЭШИ, ТИГИ), кады ажылдап чораан коллегалары, өөреникчилери, чалаттырган аалчылар, бүгү тыва чон-биле кады эртем конференциязы кылдыр эрттирип турар. Ол дээрге улусчу эртемденге хүндүткелдиң демдээ база ол ышкаш аас чогаалының чидиг айтырыгларын сайгарып чугаалажырынга эптиг байдалды берип турар.
О.К.-Ч. Дарыманың улуг деңзигүүрлүг аас чогаал өнчүзүн үнелээрде, чаа көрүш негеттинип турар. Ол хөй талалыг өнчүнүң дөзүнде кандыг үзел-бодал илереттингенил, ону кандыг идея тудуштуруп турарыл? Тыва улустуң бурунгу көшкүн амыдыралынга үндезилеттинген октаргай көрүүшкүнүнде кижи бойдустуң төлү деп кол идея илереттинген. Ындыг үзел-бодал тыва амыдыралда кайгамчыктыг быжыг дазылдыын бадыткаан. Тываларның бот-тускайлаң менталитединиң, үндезин культуразының база уран чүүлүнүң кол ылгавыр демдээниң дөзүнде бо үзел-бодал өзек болуп кадагалаттынган.
Сөөлгү 30 чылдарның дургузунда тыва улустуң чидип бар чыткан материалдыг болгаш сагыш-сеткил культуразының чиңгине шынарлары чоорту эглип кээп, сайзыралды алганын амгы үениң амыдыралындан көрүп чор бис.
Мындыг эргилдениң амыдырал кырынга боттанырынга тыва гуманитарлыг эртемниң, ооң эртем ажылдакчыларының, киирген үлүг-хуузу канчаар-даа аажок улуг. Оларның аразында бир онзагай кижи бар. Тываның бүгү булуңнарында чурттап чоруур чон-биле хөй чылдар дургузунда эң-не сырый харылзааны тудуп келген, улустуң аас чогаалының эгээртинмес байлаан чогуур үезинде чыггаш, алдын өнчү кылдыр чонунга, чаа салгалдарга арттырып каан шылгараңгай кижилерниң бирээзи – Ондар Киш-Чалааевич Дарыма. Ынчангаш ону улусчу эртемден деп адаан ужуру-даа ында.
Улусчу эртемден деп адаанының баажызы чүдел дээр болза, ооң чажыды – чону-биле хини тудужунда. Чиңгине тыва кижиниң эң-не эки мөзү-бүдүжүнүң, аажы-чаңы- ның – биче сеткилдии, бөдүүнү, чөпшүлү, хүндүлээчели, эвилең-ээлдээ, кээргээчели, дузааргаа – чаңгыс кижиде мөөңнеттингенинде. Ооң хөй талалыг салым-чаяаны, чурттап эрткен чуртталгазы, кылып каан ажылы бүгү чонга үлегерлиг, өөредиглиг, өгбелериниң сүлде-сүзүүн кадагалап арттырып алганы-биле амгы үеге чедир тыва чоннуң хей-аъдын көдүрүп чоруур кижилерниң бирээзи ол деп бодаар мен.
Чоннуң база эртемденнерниң үнелээни-биле алырга, улусчу эртемден О. Дарыма дээрге ол тыва аас чогаалының эдилекчизи, чыыкчызы, шинчээчизи; улусчу ёзу-чаңчылдарының суртаалчызы, чогаадыкчы, күүседикчи, хөгжүмчү, хөөмейжи; оътчу, төлгечи, хуваанакчы, чурагайжы, метеоролог, натуралист; улусчу эмнээшкинниң башкызы, улусчу педагог, улусчу психолог, улусчу дипломат; сарыг шажын өөредииниң билдилиг башкызы дээш оон-даа өске.
О. Дарыманың чуртталгазының алыс утказы – тыва улустуң кайгамчыктыг аас чогаалын чыыр ажыл – чүрээнден үнген сонуургалы болганында.
КАНДЫГ ЧЫЛДАГААННАР ООҢ ЫНДЫГ СОНУУРГАЛЫН ХЕВИРЛЭЭНИЛ?
Бирээде, ук-ызыгуур төөгүзүнден, аас чогаал делегейинге өзүп-доругуп кижизиттингенинден ала-чайгаар ооң алыс күзел-соруу, ынаныжы, ажыл-агыйы аас чогаал-биле тудуш болган. Кырган-авазы Монгуш Инежик (Чаштыг-Кадай) тоолдаар, тывызыктаар, ачазы Ондар Киш-Чалаа (Чалаа-Мөге) хам уктуг аңчы, одучу, тоолчу, хөгжүмчү, хөөмейжи, авазы Балбыр уруу Серемаа ус-шевер, ырлаар, тоолдаар. Даайлары Дажыма хүндү алдан-маадырларның бир кол баштыңы, Лопсан-Чиңмит, Севээн кешпи төвүт чуртунуң төвү Лхасага өөренип чораан эртем-билиглиг лама-башкылар дээш оон-даа өске.
Ийиде, О. Дарыманың өгбелерниң буян-кежиин шиңгээдип алгаш, чонунга кадагалап арттырарынга ХХ чүс чылдың 2-ги чартыында тыва ниитилелге, тыва эртемге тургустунган таарымчалыг байдал улуг рольду ойнаан. 1960–1990 чылдарда, О.К.-Ч. Дарыманың ТДЛТЭШИ-ге ажылдап турган үезинде, институтту удуртуп турган эртемденнер Н.А. Сердобов, Ю.Л. Аранчын, Д.А. Монгуш, А.К. Калзан аас чогаал чыыр ажылды чугулалап көрүп, ыракшылдыг бодал-биле идепкейлиг чыыкчының чончу салым-чаяанын бүгү талазы-биле деткип келгени үре-түңнелдиг болган [5].
Үште, О.К.-Ч. Дарыманың чуртталгазының оруунга таварышкан үежилери, башкылары база улуг тоолчулар-биле ужуражып, чаңгыс демниг ажылдааны улуг салдарлыг болган. Ол бодунуң үежилери Э. Кечил-оол, Д. Кысыгбай, Сарыг-Хаа база өскелер-биле бедик хей-аъттыг, харын-даа чижилге хевирлиг чыылда ажылын чорудуп келгеннер. Тываның сураглыг тоолчулары О. Чанчы-Хөө, О. Маңнай, Т. Баазаңай, М. Хүргүл-оол, С. Самбуу хөй санныг информанты- лар ~ медээ берикчилери-биле ажылдааш, аас чогаалының үнелиг сөзүглелдерин бижээн, күүседикчилерниң чажыттарын ажыткан. Тыва улустуң сагыш-сеткил культуразын, езу-чаңчылдарын, шажын-чүдүлгезин билдилиг билир лама башкылар Куулар Шымбай-оол, Хомушку Кенден-Сүрүң, Оюн Люндуп, Сандак-Казак база өскелер-биле эгин- кожа ажылдап, тыва чоннуң угаан-медерелин чырыдар, сүлде-сүзүүн көдүрер ажылды база кылып келген [6].
О.К.-Ч. Дарыма чыылда ажылын моон соңгаар үспейн, эртем езузу-биле уламчылаар сорулга-биле хөй санныг фольклористерни, чыыкчыларны углап-баштап өөреткен. Ооң өөреникчилеринге Ч. Куулар, Э. Ооржак, Б. Бүдүп, М. Татаринцева, З. Кыргыс, З. Самдан, С. Орус-оол, А. Донгак, В. Салчак, Г. Золбаяр хамааржыр. Оларны дамчыштыр У. Донгак, М. Кунгаа, Ч. Чондан, А. Дугаржап, У. Өпей-оол, Б. Баярсайхан чыылда ажылынга башкының дуржулгазын шиңгээдип алыр аргалыг болганнар. Чыылда ажылындан аңгыда, оларны тыва амыдыралдың янзы-бүрү талаларын, бөдүүн чоннуң сагыш-сеткилин, бойдустуң чажыттарын хандыр билип алырынга ол өөреткен.
О.К.-Ч. Дарыманың аас чогаал өнчүзүнүң тыва эртемге ужур-дузазын тускай эртем илеткелинге сайгаргаш, дараазында түңнелдерни кылдывыс:
Бирээде, башкывыстың 90 харлаан юбилейин демдеглеп тургаш, ооң тыва эртемге киирген үлүг-хуузу канчаар-даа аажок улуг дээрзин база катап түңнеп чугаалаары чугула. Экспедицияларны, слеттарны эрттиреринге үре-түңнелдиг ажылдааны-биле А. Калзанның эртем школазының таваан салышкан. Ооң бижимелдери эң-не бурунгу чиңгине тыва сөзүглелдерге хамааржыр болганындан шилиттингеш, “Сибирь болгаш Чөөн чүк улустарының аас чогаал тураскаалдары” деп 60 томнуг серияның тыва томнарынче кирген, үш салгалдың фольклористерин, аас чогаал чыыкчыларын уштап-баштап өөреткен.
Ийиде, О. Дарыманың аас чогаал өнчүзүн чаа көрүш-биле сайгарып көөрге, үе эрткен тудум ооң бижимелдери чаа-чаа арыннары-биле ажыттынып, үнези улам тода билдинип, амгы болгаш келир үениң эртем ажылдакчыларынга чаа шинчилелдер кылырынга бүзүрелдиг үндезин болуп артпышаан.
Үште, ук өнчүнү чүгле аас чогаал шинчилээри-биле эвес, харын дыл, төөгү, езу-чаңчылдар, шажын-чүдүлге талазы-биле шинчилелдерни тыва үндезин культураның чаңгыс системазынга тода эртем концепциязын ёзугаар шинчилээри чугула.
З.Б. САМДАН,
ТГШИ-ниң чечен чогаал секторунуң эргелекчизи, ф.э.к.
«Шын» №28 2024 чылдың апрель 13