Бүгү-делегей чергелиг “Россия” делгелге-шуулганга Тыва Республиканың хүнүнүң байырлыг ажыдыышкынынга регионнуң сөөлгү алды чылда хөгжүлдези болгаш чедиишкиннерин Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг таныштырган.
Эргим өңнүктер!
Силерге Тыва Республиканы таныштырып тур мен. Россияның бо онзагай болгаш хөйге билдинмес региону дыка хөй улуска баажызы билдинмес тывызык-биле дөмей. Бистиң республиканың дугайында улустуң орта билбези-даа чөп боор, чүге дизе ол Россияның хүрээлеңинче көңгүс чоокта чаа — 79 чыл бурунгаар кирген.
Мынчаар алыр чүве болза, Тыва бот салым-чолдуг, бот төөгүлүг. Эрткен чүс чылдың бирги чартыында бот-догуннаан күрүне турган Тыва Арат Республика Ада-чурттуң Улуг дайынының эгезинде ССРЭ-ниң эң баштайгы эвилелдекчизи болуп, ооң дугайында 1941 чылдың июнь 22-ниң эртенинде чарлаан. Республика фронтуже дузаламчыны – бодунуң бүдүн алдын курлавырын, аъш-чемни, алгы-хөмден даараан идип-хепти, хаактарны болгаш бөгүн делгелгеде бараалгадып турарывыс аъттар ышкаш 50 ажыг муң дайынчы аътты доктаамал чорудуп келген.
Тыва Арат Республикадан эки турачылар Кызыл Шеригге катчып алгаш, Украинаны фашистерден хосташкан. А бөгүн ол-ла черлерде оларның салгалдары – тускай шериг операциязының киржикчилери эрес-дидим болгаш маадырлыы-биле чаалажып турарлар.
Чоннарның тулчуушкуннарга каңналган найыралы чайгаар бүткен төөгүлүг базымга эккелген – 1944 чылда Тыва Арат Республиканың Совет Эвилелиниң, улуг Россияның хүрээлеңинче эки тура-биле бактаап кирерин болдурган. Келир чылын, 2024 чылда, ук болуушкуннуң мугур 80 харлаан оюн демдеглеп эрттирер бис.
Тыва деп чүл? Ол дээрге чаңгыс эвес күрүне сыңмарланчы бээр 170 муң дөрбелчин километрниң девискээри-дир. Ында бойдустуң янзы-бүрү девискээрлери — чадаң ыяштыг тундрадан эгелээш ховулар болгаш ээн куруг ховуларга чедир чаттылган. Хөй-хөй өндүр улуг даглар шыпшыктары, хемнер-суглар, эм шынарлыг хөлдер болгаш аржааннар бар. Россияның улуг хеми Енисей база моон бодунуң агымын алган.
Тыва дириг амытаннар делегейи-биле база байлак. Тевелерден эгелээш, соңгу чүктүң ивизинге чедир амытаннарны моон көрүп болур. Көөр-көөрде, бистиң соңгу чүктүң ививис өске регионнарда төрелдеринден улуг болгаш шыдамык. Тывада Кызыл дептерже киир бижиттирген ирбиш база чурттап турар.
Тывада бүгү делегейниң хүлээп көргени Азия диптиң географтыг төвү туруп турар. Ооң сүлдези он-он чылдарның дургузунда каш удаа өскерлип келген. Амгы үеде ооң тураскаалы Енисей хемниң эриинде, Тываның найысылалында туттунган. Ук тураскаал комплекизиниң майыын бистиң делгелгевисте бараалгаткан.
Тывада бойдустуң бустунмаан үүже черлери хөй. Ынчангаштың-на боор, чурттуң Президентизи маңаа чаңгыс эвес удаа дыштанып кээп, Тываны Россияның эртинези деп адаанында ужур-ла бар.
Бистиң стендини «Тыва – дириг ужур-чаңчылдарның чери” деп адааны таварылга эвес. Республиканың чурттакчылары хөй-хөй чүс чыл өнчү салгалын кадагалап шыдаан.
Тыва Республика – археологияның эртинелер шыгжамыры чер: янзы-бүрү бурунгу төөгүлүг үелерниң тураскаалдары мында шыгжаттынган. Ылаңгыя “Хааннар шынаазы” онзаланып сурагжаан, ында эрте-бурунгунуң 500 ажыг базырыктары бар. “Хаан болгаш кадын” деп элдээрти адаттынган баштыңнарның аң дүрзүлүг алдын кылыглар-биле бай-шыырак болгаш каас-коя эрте скиф үезиниң базырыктары бир шагда ёзулуг делегей сенсациязын болдурган. Чыгдынган скиф алдынны көөрү-биле аңгы-аңгы чурттардан төөгүнүң үнелекчилери бистиң Национал музейивиске кээп турарлар.
Тываның культура өнчүзүнүң салгалы онзагай болгаш бот-тускайлаң. Улусчу уран чүүлдүң чиңгине хевирлери – хөөмей-сыгыт, чонар-даштан, мөңгүнден болгаш алгы-хөмден кылыглар улуг үнелелди алганнар. Янзы-бүрү чурттардан эртемденнерниң болгаш шинчээчилерниң улуг сонуургалын тыва хамнарның ужурлары болгаш Каа-Хем, Бии-Хем баштарында эрги чүдүлгелиг кижилерниң ёзу-чаңчылдары оттуруп турар. Тыва хөгжүм ёзулуг-ла культурлуг нептерелди алган. Хөөмей-сыгытка бүдүн делегейде чүс-чүс муң кижилер хандыкшаан.
Тыва Россияның үш сарыг шажынчы регионунуң бирээзи. Күжүгет Шойгу аттыг культура фондузунуң деткимчезиниң ачызында Россияда Будданың эң бедик тураскаалын болгаш эң улуг хүрээни туткан. Олар чүдүкчүлерни сорунзалаар черлер апарган.
Регионнуң экономиказы хөгжүп олурар. Бо чылын каттышкан регионалдыг продукт 2018 чылдың деңнелинден барык үштүң биринден (37,8 хуу) хөй. Үлетпүрде кол үлүг өңнүг металлдар болгаш хөмүр-даш тывыжынга онаажыр. Сөөлгү ийи чылдың дургузунда ооң тывыжы барык ийи катап көвүдээн. 2020 чылда Россияның Чазааның бадылааны республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң Амы-хууда программазының иштинге тургустунган бүдүрүлгелер беримчезин көргүзүп эгелээннер. Эъттиң болгаш сүттүң бүдүрүлгези өскен.
Тудуг адыры хөгжүп олурар. 6 чылдың дургузунда чурттаар оран-саваны ажыглалга киирериниң хемчээли барык 1,5 катап өскен, федералдыг чазак 2 хуулуг чиигелделиг ипотека чээлилээшкининиң дугайында шиитпирни хүлээп алганда ол улам шапкынчаан. Калбак тудугнуң амгы үениң төлевилелдериниң боттанылгазы эгелээн.
Баш бурунгааргы санаашкыннар-биле алырга, 2030 чылга чедир регионче 250 млрд рубльдиң инвестицияларын хаара тудуп, 10 муң ажыг ажылчын туруштарны тургузар. Үлетпүр бүдүрүлгези 73 млрд рубльге өзер, а республика бюджединче 36,5 млрд рубль немей кирер.
Тываның бурунгаар хөгжүлдезиниң үндезини болза, Россияның Президентизиниң талазындан доктаамал сагыш човаашкын болгаш деткимче, национал төлевилелдерге киржилге болур. Сөөлгү 5 чылдың дургузунда оларның боттанылгазы Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезинге улуг идигни берген.
Чижээлээрге, «Кадык камгалалы» национал төлевилелдиң иштинге Тываның кадык камгалал системазының бүгү оран-савазының 40 хуузун, “Дүрген дузаның” машиналар парыгын 90 хуузун чаартыр аргалыг болган бис. Владимир Владимирович Путинниң эгелээшкини-биле хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерге социал деткимче бис ышкаш эвээш санныг чоннуң чайгаар өзүлдезинге эки салдарлыг.
Бөгүн Тыва бурунгаар көрүштүг, төлевилелдерге болгаш эгелээшкиннерге ажык-чадагай. Бистиң төлевилелдеривисти Сибирьниң хөгжүлдезиниң Стратегиязында бараалгаткан.
Тывада бойдустуң арга-шинээ хөй. Чүнүң-даа мурнунда, ол дээрге улуг хереглелдиг ажыктыг казымал байлактар-дыр. Оларның иштинде хөмүр-даш, чес, литий болгаш өске-даа ховар металлдар чыдымнары бар. Кыдат-биле чедиишкинниг кады ажылдажылганың көскү херечизи – “Лунсин” деп кыдат тывыш компаниязының бисте хөй чылдарның дургузунда ажылдап турары болур. А ол ышкаш "Тардан Голд" болгаш "Ойна" алдын тывыш компаниялары база ажылдап турарлар. Ак-Суг деп черде честиң болгаш молибденниң Россияда эң улуг чыдымының шиңгээлдези эгелээн. Тастыгда литийниң чыдымы, Кара-Белдирниң алдынының болгаш өске-даа металлдарының чыдымнарының шиңгээдип эгелээриниң бүдүүзүнде. Россияның геологтары шинчилелдерни чорударын уламчылап турар, ынчап келирге арга-шинектеривис моон-даа соңгаар улгадыр.
Тываның эң кол байлаа – ооң кижилери. Бистиң республика – Россияның чонунуң саны өзүп-көвүдеп турар эвээш санныг регионнарының бирээзи. Ынчангаш Тыва – хар-назын талазы-биле, шынап-ла, аныяк-чалыы республика.
Озалаажы болгаш чедери бергези эрткен үелерде Тываның хөгжүлдезинге доктар болуп келген, ам-даа ол бүгү кедилиг төлевилелдерниң шиңгээлдезин кызыгаарлап турар.
Ынчалзажок чурттуң хөгжүлдезиниң стратегтиг уг-шииниң Чөөн чүкче, Азияже көрнүп эгелээни бистиң байдалывысты сыр дедир өскерткен. Тываның аргыштырылга арга-шинээ тоң чугула херек апарган. Красноярск край-биле кады Кыдатче база Азия-Оожум океан регионунче үнер угланыышкыннарны саналдап турар бис. Тываның девискээрин таварыштыр Россия - Моол - Барыын Кыдат аразының транспорт коридорун тургузарының дугайында саналды “Сибирь дугуржулгазында” эштеривис-биле чугаалаштывыс. Төп-Евразия транспорт коридорун тургузарының дугайында бодал Россияның Президентизи Владимир Владимирович Путинниң сонуургалын оттурган, ооң даалгазы-биле ук айтырыгны федералдыг органнар-биле ажылдап кылып тур бис.
Аргыжылга оруктарын калбартыры Транссибтиң чүъктешкизин чиигедип, азий тала-биле Сибирьниң бараан саарылдазын улгаттырар. Красноярск крайның, Хакасияның, Алтай крайның, Кемерово, Иркутск областарының, чугаажок-ла, Тыва Республиканың база экономиказынга чаа арга-шинектерни тывылдырар. Ол бүгү республиканы Кыдат биле Моолдуң аразынга экспорт-импорт операцияларын чорудар аргыжылга шөлү болдурар.
Эргим өңнүктер! Бөгүн “Россия” делгелге-шуулганының киржикчилеринге болгаш республиканың келир өйгү аалчыларынга «Тываже чалап тур бис!» деп сөглеп тур бис.
А. ХЕРТЕК очулдурган.