Сергей Шойгу. Ол – бистиң чаңгыс чер-чурттуувус. Ооң дугайында кым-даа бижип ханмас, чугаалап ханмас. Чүгле тыва чонда эвес, өске-даа эл-чоннарның чоргааралы, маадыры…
Бир чылын чанывыста төрел чонувус – тофаларның чурттап турган чери үер-халапка таваржы бергенде, бир кырган тофа «Ажырбас бис, бистиң чаңгыс чер-чурттуувус, оглувус Сергей Шойгу бар! Ол Онза байдалдар яамызында болгай!» — деп чугаалап органын дыңнаан кижи канчап уттур боор. Бо кырганның чугаазында бүзүрел, идегел, хүндүткел, аңаа чоргаарал бүрүнү-биле сиңниккен.
Сергей Күжүгетович бердинген ажылындан дашкаар кижилерниң сагыш-сеткил культуразынга база хөйнү кылып чоруур. Ооң чураан чуруктарын, ыяштан чазаан ажылдарының делгелгезин «Алдан-Маадыр» аттыг чурт-шинчилел музейинге делгеп каан турда, чон сонуургал-биле ынаар шуужуп турган-на болгай. Ол чүл дээрге бодунуң чаңгыс чер-чуртуунуң онзагай усчу талазы оларны сонуургадып турганы ол.
Сергей Шойгунуң тыва эртемге, тыва культурага база бир улуг салыышкыны – «Тыва дептер» болур. «Тыва дептер» аажок ишкир, кылын чеди томдан тургустунган. Бир черниң, бир чоннуң төөгүзүн шак мынчаар чаңгыс черге чыып, ону чырыкче парлап үндүрген ажылдарны, номнарны ооң мурнунда көрбээн-даа, тутпаан-даа мен. А бо «Тыва дептер», мен бодаарымга, өске бүгүдеге бир дугаарында көргүскен үлегери болган.
«Тыва дептерде» Россияның улуг-улуг ном саңнарында болгаш музейлеринде ийи-чаңгыс артып калган Тываның төөгүзүнге хамаарышкан номнарны, хол-биле бижип каан азы кайы-ла бир сеткүүлде база солунда парлаттынган ажылдарны чаңгыс черже чыып тургускан. Ол кайы хире үр хуусаада чыгдынып, а чыгдынар бетинде кайы хире база канчаар дилеттинип келген ажыл деп чүүлдү бодаптарга безин, ооң ужур-утказы, туружу, эртемге, чоннуң сагыш-сеткил культуразынга үнези, дээштии илереп кээр.
Чеди дептерниң бирги томунуң эгезинде «Номчукчуга сөс» деп эгеде Россияның улустуң артизи Никита Михалков хөй томнуг чыындының алыс-ла сорулгазын бүгүдеге таныштырып берген: "российжи болгаш даштыкы эртемденнерниң, чогаалчыларның, журналистерниң Тываның төөгүзүнге болгаш археологиязынга, этнографиязынга болгаш чоннуң хөгжүлде, сайзыралынга тураскааткан эң-не кол болгаш солун эртем ажылдарын, чырыдыкчы болгаш публицистиг чүүлдерни чаңгыс дептерже чыып тургузары болур". Ийе, бистер, тыва номчукчулар, сураглыг кинорежиссернуң, культура ажылдакчызының чугаазынга каттыжып, шынап-ла, улуг сорулга-биле кылган өндүр ажыл «Тыва дептер-дир» деп түңнел кылып, магададывыс.
Номчукчу кижи бүрүзү «Тыва дептерни» ажыдып, боттарының чурттап чораан чериниң, чонунуң төөгүзүн, культуразын сонуургап, билип алыр. Оон аңгыда, кандыг-кандыг улуг эртемденнер, аян-чорукчулар бистиң черивиске, девискээривиске чедип кээп, бурунгу, эртеги өгбелеривис-биле ужуражып тургулааны сонуургалывысты оттурган. Бирги томдан эгелээш, кайы-даа үе-чадада эртем езугаар шинчилеттинип келген төөгүвүстү «Тыва дептерден» чарт көрүп болур бис: бистиң эрага чедир 2 муң чылдарда, скиф үе-чадазы, IV-кү чүс чыл, XVII-ги, XIX-ку, XX-ги, Хүлер үе-чада, Таңды-Тыва Республика үези… Шак мындыг делгем, узун үелерде чурттап, иштенип чораанывыс эртемденнерниң ажылдарындан, демдеглелдеринден көрүнчүктелип көстүп кээр. «Тыва дептерде» бир солун чүүл бар: чогаалчы-төөгүчү Владимир Чивилихинниң «Память» деп роман-эссезинден Субудай-маадыр дугайында бижээн эгелерни кииргени болур. Чиңгис-Хаанның, Субудай-маадырның овур-хевирин тургузуп, төөгүзүн бижээн Василий Янның, Николай Лугиновтуң роман-трилогияларынга бодаарга, Владимир Чивилихинниң «Память» деп эссе чогаалында өндүр улуг урянхай полководчунуң овур-хевири делгем, дөлем бижиттингенин номчукчу билир. Ынчангаш ук чогаалдан эгелер кирер-даа ужурлуг дээрзи тодаргай. «Тыва дептерде» чыгдынган ажылдар-биле номчуп, танышкан соонда, маадырлыг узун орукту эртип келген, эртип чоруур өндүр улуг эл-чон-дур бис деп минниишкин номчукчу кижи бүрүзүнүң сеткил-сагыжынга оттуп кээринге бүзүрээр мен.
«Тыва дептерниң» база бир үнемчелиг талазы бар. Ол болза, ылаңгыя эртем-билии-биле, ажыл-ижи-биле төөгү болгаш этнография, археология болгаш этнология-биле холбашканнарга чедимчелиг ажыглап болур чиг-эт болуп турар.
Кижи бүрүзүнде бир-ле бүдүш бар дээрзи ышкаш, Сергей Шойгуда, кижи бодаарга, төөгүчү эртемден бүдүш база бар дээрзин ооң сонуургалындан эскерип болур. Төөгүге хандыкшылы ооң элээди чылдарындан эгелээн. 1967-1971 чылдарда өске-даа эш-өөрү, үежилери-биле кады ССРЭ-ниң Эртемнер академиязының Саян-Тыва экспедициязынга киришкен. Төөгүже, этнографияже, этнологияже карактары ынчан чырый берген хире. Оон бээр ол бодунуң сонуургалындан салдынмаан. «Ынчан бистер хөй-хөй чүс, муң чылдар бурунгаар чурттап чораан өгбелеривистиң төөгүзү-биле таныжып эгелээн бис. Кымнарыл олар – скифтер, хуннар, уйгурлар, кыргыстар, эрте-бурунгу мөңгүн-тайгажылар…?» — деп, Сергей Шойгу бодунуң эге сөзүнде бижип турар. Ук айтырыг ынчан-на элээди оолдарны сорук киирген чүүлдерниң бирээзи болган хире. Экспедиция-биле келген улуг эртемденнер-биле билип ап, Тывага ооң мурнунда-даа чораан эртемденнерни танып ап эгелээнин база Сергей Күжүгетович чоргаарал-биле бижээн. Ол бүгү чүүл өөреникчи назылыг оолдарның өртемчейже көрүүшкүнүн алгыткан, оларның сеткил-сагыжын байыткан.
Эйлиг-Хем чоогундан тывылган Багырның хылыжы, Чаа-Хөлден Хемчик аксынга чедир шөйлүп чоруткан чазаглыг орук — Чиңгис-Хаанның оруу, Улуг-Хорум Хааннар чевээ дээн ышкаш оон-даа өске эңме-тикчок солун чүүлдер элээди оолдарның делегей көрүжүнге аажок ханы салдарлыг болганы чугаажок.
Чүү-даа чүве үелиг дээр болгай. Чаа-Хөлдүң суг адаанче кире берген куйже бир шагда бир кижи кирер дээрге, ооң аксынга «үези келбээн» деп бижик турганындан ол аткаарлап, ара соксаан деп бир төөгүлүг солун чугаа бар. Ийе, бо чуртталгада солун, тывызык чүүлдер-ле хөй. «Тыва дептер» үези кээрге үнген улуг ажыл болур. Сергей Күжүгетовичиниң ажыл-ижи чежемейниң-даа чымыштыг болза, бүгү эртип келген оруктарында, чылдарында бо «Тыва дептерни» тургузарын кызыдып, ону хөрээнге шыгжап,тудуп алган чораан хире. Ам бо-дур, үези келгенде, бүгү тыва чонунга кайгамчык улуг белек кылдыр ону сөңнээн.
Чеди томнуг «Тыва дептерниң» том бүрүзүнүң бирги арнында «Мээң биче төрээн чуртумга болгаш ооң кижилеринге тураскааттым» деп бижикти номчуур бис. Шак бо бижиктен тыва номчукчу кижи бүрүзүнүң хей-аъды сергеп, арын-шырайы өөрүшкү-маңнай-биле чайгаар дола бээр. Чүгле өөрүшкү-маңнай эвес, а чоргааралдың сеткил-хөөннү талыйтыр бедик ужуктурганын миннинген-не боор бис.
Делегейниң аңгы-аңгы чурттарының өндүр улуг эртемденнериниң Тыва дугайында, ук чуртту оюн оя, чигин чире чурттаан эл-чонунуң бурунгу болгаш эрте-бурунгу төөгүзүн бижээн ажылдары олар-биле чугаалашкан ышкаш, шак-ла ындыг өөрүшкүнү биске сөңнеп берген. Ол дээш «Тыва дептерниң» чыыкчызынга, тургузукчузунга күдүк базып мөгейбестиң аргазы чок… Өндүр улуг ажыл — «Тыва дептер» —үнелиг эртинелеривистиң бирээзи болуп, артар.
Сайлыкмаа Комбу. #Шын