Ноябрь 1 – Тыва дыл хүнүнде чаңчыл ёзугаар бүгү Тываның «Тыва дыл – чоннуң өнчүзү» деп шуулганын Сергей Пюрбю аттыг улусчу чогаадылга бажыңынга Өөредилге яамызының Национал школа хөгжүдер институду эрттирген. Төрээн дыл болгаш чогаал башкылары, эртемденнер, чогаалчылар, тыва культураның билдингир төлээлери болгаш парлалга ажылдакчылары аңаа идепкейлиг киришкен. Фойеде 95 харлаан Ю.Ш. Кюнзегеш аттыг Тываның ном үндүрер чериниң үндүрген номнарының ярмарка-делгелгезин болгаш Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң латинчиткен алфавитке үнүп турган баштайгы өөредилге номнарындан эгелээш, аңгы-аңгы чылдарда үнүп турган Үжүглел номнарының делгелгезин организастаан.
Шуулганга ТР-ниң Чазак Даргазының оралакчызының хүлээлгезин күүседип турар Алексей Сазан-оол, Дээди Хуралдың депутады – Өөредилге, эртем, культура болгаш национал политика комитединиң даргазы Белекмаа Мунге, ТР-ниң өөредилге сайыдының хүлээлгезин күүседип турар Орлан Соян киришкеннер. Алексей Сазан-оол бодунуң илеткелинге келир чылын Тыва дыл хүнүн тыва дылдың шинчээчизи, баштайгы профессор Шулуу Саттың 100 харлаанынга тураскаадып эрттирерин дыңнаткан.
Байырлыг хемчегге Национал школа хөгжүдер институттуң директору, ТывКУ-нуң тыва филология болгаш ниити дыл эртеминиң кафедразының доцентизи Елена Кууларга «Тыва Республиканың өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы» атты тывыскан. Тыва Республиканың Баштыңының Хүндүлел бижии-биле Кызылдың 9 дугаар гимназиязының тыва дыл болгаш чогаал башкылары Сара Санчы биле Ульяна Стал-оолду, Кызылдың 17 дугаар «Салгал» уруглар садының кижизидикчи башкызы Анна Донгакты шаңнаан.
Чаңчыл ёзугаар чылдың-на Тываның Националдар херектериниң талазы-биле агентилел Национал литература шаңналынга мөөрейни чарлап ооң тиилекчилеринге шаңналдарны шуулганга тыпсып турар. Бо удаада 2025 чылдың тиилекчилерин сценаже чалап шаңнаан. «Россияның болгаш Тываның чоннарының мөзү-бүдүш болгаш сагыш-сеткилин кадагалаар, хөгжүдер чорукка киирген үлүг-хуузу дээш» деп номинацияга Мария Күжүгеттиң «Дүңгүр ыры» деп чогаалы, «Уран-чечен очулганы сайзырадыр, хумагалаар ажылга улуг үлүг-хуузу» деп номинацияга Мэңги Ооржактың «Сеткилдерниң хөөннешкээ» деп чогаалы, «Тыва литератураның сайзыралынга аныяк чогаалчыларның киирген үлүг-хуузу» деп номинацияга Эрес Колдуң «Мөңге чаңгы» деп ному, «Аныяк салгалды патриотчу болгаш интернационалчы бедик хөөнге кижизидери база тускай шериг операциязының маадырларының ат-алдарын төөгүге арттырарынга киирген үлүг-хуузу дээш» Вадим Чыкайның «Тываларның бирээзи мен» деп чогаалы, «Уруглар чогаалының сайзыралынга киирген улуг үлүг-хуузу дээш» Тываның улустуң чогаалчызы Черлиг-оол Кууларның «Ала бызаа, алдын ховаган» деп чогаалы тиилекчи болган. Тиилекчилерге хүндүлел бижиктерни болгаш 60 муң рубльдиң сертификаттарын тывыскан.
Тыва дыл хүнүн республика деңнелинге 2016 чылдың ноябрь 1-ден эгелеп демдеглеп эгелээн. Бо чылын 10 дугаар эрттирип турары бо. Бо байырлалдың ужур-утказы дыка улуг. Тыва дылды чоннуң өнчүзү кылдыр санап, ону кадагалап, сайзырадып, келир салгалдарга дамчыдып бээри-биле ажылдар күрүне деңнелинде чоруп эгелээн болгай. Чүгле эртем болгаш өөредилге адырларынга сайзырадыр эвес, а тыва дыл культураның, экономиканың, эрге-хоойлунуң, кадык камгалалының, спорттуң база дылы болур ужурлуг. Ынчангаш күрүне дылы болур орус дыл-биле дең эргелиг тыва дылывыстың амгы үеде байдалын болгаш келир үеде сайзыралын болгаш кылдынып турар ажылдарны, чедер-четпестерни шуулганда сайгарып турар.
Шуулганның шиитпиринде киржикчилерниң чүнү онзалап демдеглеп турарын база айыткан:
Чон аразында тыва дылга сонуургал катап оттуп турар. Ол чүүл төрээн дыл сайзырадыр идепкейлиг улустуң, мөөрейлерниң, конференцияларның болгаш өөредилге төлевилелдериниң киржикчилериниң, ол ышкаш медиа делгемнеринде тыва дылга аңгы-аңгы мергежилдерлиг суртаалчы блогерлерниң саны көвүдеп турары-биле бадыткаттынып турар.
Тыва Республиканың күрүнениң дыл политиказын боттандырар талазы-биле күрүнениң болгаш хөй-ниитижи организацияларның тыва дылды кадагалап арттырарынче болгаш хөгжүдеринче угланган хемчеглерге үлүг-хуузу улуг.
Дыл политиказының талазы-биле адырның нормативтиг эрге-хоойлу баазазын ам-даа сайзырадыры, ону Россия Федерациязының Конституциязынга, «Россия Федерациязының чоннарының дылдарының дугайында» деп Федералдыг хоойлуга болгаш «Тыва Республикада дылдар дугайында» деп Тыва Республиканың хоойлузунга дүүштүр хандырары чугула.
Шуулганның киржикчилерин дүвүредип турар айтырыглар:
Хоорайларда болгаш аныяк салгал аразында тыва дылды билириниң деңнелиниң кудулап турары.
Тыва дылдың онзагайларын ниити культурада, чурагайлыг болгаш медиа делгемнерде чедир көргүспейн турары.
Тыва дыл болгаш чогаал башкылаашкынының болгаш социолингвистика талазы-биле тускай мергежилдиг кадрларның чедишпези.
Чоруттунган хемчеглерниң, эртем-практиктиг конференцияларның түңнелдеринге үндезилеп, дараазында сүмелерни күүседирин шуулганның киржикчилери саналдаан:
1. Тыва Республиканың Дээди Хуралынга (парламентизинге):
1.1. Россия Федерациязының күрүнениң дыл политиказының үндезиннерин барымдаалап, Тыва Республиканың күрүне дылдарынга хамаарышкан эрге-хоойлу актыларын чаартыр ажылды уламчылаар.
2. Тыва Республиканың Чазаанга:
2.1. 2024–2033 чылдарда тыва дылдың хөгжүлдезинге күрүне деткимчезиниң эчис сорулгаларын боттандырар хемчеглерниң акшаландырыышкын айтырыын шиитпирлээр аргаларын өөренип көөр.
3. Тыва Республиканың Өөредилге яамызынга (Соян О.Н.):
3.1. Национал школа хөгжүдер институттуң баазазынга 1-4 класстарга «Төрээн (тыва) дыл», «Төрээн (тыва) дылга литературлуг номчулга», 5-9 класстарга «Төрээн (тыва) дыл» эртемнеринге өөредилге номнарын ажылдап кылырын дагзыр.
3.2. Школа назыны четпээн уругларның өөредилге албан черлеринге федералдыг өөредилге программаларынга дүүштүр төрээн (тыва) чугаа сайзырадыр өөредилге-методиктиг комплекстерни чаартыр ажылды уламчылаар.
4. Тыва Республиканың Культура яамызынга (Чигжит В.С.):
4.1. В.Ш. Көк-оол аттыг национал хөгжүм-шии театрынга болгаш Тываның күрүнениң ойнаар-кыстар театрынга бичии чаштарга, сургуулдарга тыва дылга шиилерин тургузар арганы өөренип көөр.
4.2. Чурт-шинчилел дугайында материалдарны нептередир сорулга-биле «СлушайТываНом» подкаст деп төлевилелдиң боттандырылгазын уламчылаар.
4.3. Шинчилел ажылдарын сайзырадыр болгаш чурт-шинчилел билиглерин нептередир сорулга-биле чурт-шинчилел номчулгаларын чорудар.
4.4. Тыва дыл башкылары-биле катай номчукчулар аразынга тыва дылга диктантылар бижиттирерин уламчылаар.
5. Тываның Ю.Ш. Кюнзегеш аттыг ном үндүрер черинге (Принцева И.П.):
5.1. Ш.Ч. Саттың «Амгы тыва литературлуг дыл» деп өөредилге номун катап үндүрер арганы өөренип көөр.
6. Тыва Республиканың Чазааның чанында Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунга (Март-оол В.Д.):
6.1. Тыва дылдың орфографтыг словарын парлап үндүреринге белеткээр.
6.2. Түрк-моол чоннарның дылдарынга, дыл эртеминиң амгы деңнелде сайзыралының туружундан лексика болгаш грамматика талазы-биле төөгү деңнелгелиг болгаш деңнеп шинчилээн грантыларны калбартыр.
6.3. Амгы тыва литературлуг дылдың академиктиг грамматиказын белеткээринче Тыва Республиканың эртем албан черлериниң күжүн мөөңнээр.
6.4. Тываның күрүне университединиң студентилери болгаш башкылары-биле кады демнежип, «Эвилең» деп угаанныг колонканы ажылдап кылыр.
7. Тываның күрүне университединге (Хомушку О.М.):
7.1. Тыва дылда ажылдап турар журналистерге билиг бедидер курстарны организастаар.
7.2. Л.С. Кара-оолдуң «Тыва дыл – таблица болгаш схемаларда» деп өөредилге пособиезин катап парлап үндүрер аргазын көөр.
7.3. Чылдың эртип турар «Сат номчулгалары» деп эртем-практиктиг конференцияның материалдарын парлап үндүрер аргазын көөр.
8. Массалыг информация чепсектеринге:
8.1. Уругларга тыва дылга кыска дамчыдылгаларны белеткээр.
8.2. Массалыг информация чепсектерин ажыглап, тыва дылды, тыва культураны суртаалдаар ажылды уламчылаар.
8.3. Тыва дылда ажылдап турар журналистер тыва дыл талазы-биле билиглерин доктаамал бедидер.
9. Тыва Республиканың Чурагайлыг хөгжүлде яамызынга: (Монгуш И.Б.)
9.1. Тыва дылды чурагайжыдар ажылга киржир.
9.2. Интернет четкизинге чонну тыва дылды ажыглаарынга өөредир чаа электроннуг чүүлдерни ажылдап кылыр.
10. Көдээ ажыл-агый, кадык камгалалы, экономика, транспорт болгаш өске-даа адырларга:
10.1. Тыва дылды ажыл-агыйга, бүдүрүлге, күрүне албан черлеринге ажыглаарын сүмелээр.
11. Тыва Республиканың Националдар херектериниң талазы-биле агентилелге: (Ощепкова С.М.)
11.1. «Национал чогаал шаңналы» деп мөөрейге Тываның улустуң чогаалчызы Сергей Бакизович Пюрбюнуң адын тыпсыр арганы өөренип көөр.
12. «Тыва дыл – чоннуң өнчүзү» деп XI шуулганны филология эртемнериниң доктору, профессор Шулуу Чыргал-оолович Саттың 100 харлаан оюнга тураскаадыр.
13. 2026 чылда «Тыва дыл – чоннуң өнчүзү» деп XI шуулганны эрттирерин Тыва Республиканың Чазааның чанында Тываның гуманитарлыг болгаш дузалал социал-экономиктиг шинчилелдер институдунга дагзыр.
Шиитпирде кирген хемчеглерниң хуусаалары бо чылдың төнчүзүнден эгелээш, 2028 чылга чедир көрдүнген. Документини Национал школа хөгжүдер институттуң албан сайтызында салган. Үстүнде айыттынган чүүлдерден онзагайланы бээр хире санал-оналдарны киирип болурун шуулганга чарлаан.
Надежда КУУЛАР.
Ада ТЮЛЮШТУҢ тырттырган чурууктары.
“Шын” №43 2025 чылдың ноябрь 6