Психология – нарын эртем. Кижи – бойдустуң төлү. Кижи боду база нарын, кижиниң мага-боду бойдустуң хоойлуларынга чагыртып чоруур болганда, амгы үеде психология – агаар, суг дег чонга улуг ужур-дузалыг апарган. Кым мен, мен? Бо номну номчаан улуг-биче кижилер бодун боду танып, билипкеш, чаа аргаже шилчип, бодун өскертиптер.
Ол номну баштай-ла холга актап четтирген: Тываның улустуң чогаалчызы Черлиг-оол Чашкынмаевич Куулар, Тываның улустуң башкызы Валентина Өдүрековна Домур-оол, психолог башкылар Нина Александровна Чооду (Гимназия №9, Кызыл), Маргарита Эрес-ооловна Ондар, Валентина Горькийевна Монгул баштады байырымныг сөстү ап, өөрүшкүзүн илереткен.
Тываның улустуң башкызы Валентина Домур-оол:
– 2021 чылда үнген тыва дылда «Психология 3-4,5,6 кл.» номнарынга үнелелди бээр аас-кежиктиг болдум. Казах философ-чырыдыкчы Абаев Кунанбаев мынча дээн: «Делегей кызыгаар чок калчаа далай, үе-шаг соксаал чок хат, салгалдар далайның солчуп турар чалгыннары. Ол солчулга мөңге амыдырал». Чаңгыс-даа кижиниң амыдыралынга база этностуң-даа төөгүзүнде көдүрлүүшкүннүг-даа, дүшкүүрлүг-даа үелер турар, бүгү делегейде национал бот-медерелдиң өттүнүүшкүнүн үезинде тыва чоннуң салгалы быжыг туруштуг, психология талазы-биле билиглиг болуру чугула. Бо тыва дылда үнген психология номнарында өөредилгеге ажыглаар материалдар: кичээлдерге, семинарларга, тренингилерге, чогаадыгларга ажыктыг чүүлдер дыка хөй. Кичээл-даа планнаарда, өөредип турарларның хире шаан, белеткелин көрүп тургаш, психология номнарында материалдарны алыры чугула. Эң-не кол чүүл кичээлден кичээлче оларның психология талазы-биле билии ханылап, иштики делегейи байып, амыдаралче көрүжү делгемчиир ужурлуг. База бир кол сорулга – психология талазы-биле шиңгээдип алган билиглерни амыдыралче киирери болгаш туружу быжыг хамааты болурун чедип алыры. Туружу быжыг этностуң (чоннуң) эң-не ылгалдыг чүүлү – ооң серемчилелдиг болгаш күрүнезирек болуру. Серемчилелдиг болгаш бодун шүгүмчүлеп билир чон — дылын-даа, ужур-чаңчылдарын-даа, туружун-даа, оон артык күрүнезин-даа чидирбес. Четтирдивис, Наталья Оюновна, моон соңгаар-даа чогаадыкчы чедиишкиннерни күзедим. Кадык, чаагай болуп көрүңер!
Стол артынга аяк шай ижип, чугаа хостуг чоруп турган. Маңаа психолог башкылар Нина Чооду (Гимназия №9, Кызыл), Маргарита Ондар, Валентина Монгул, тыва радионуң хоочун журнализи Светлана Данзын-оол, ол ышкаш чогаалчы Черлиг-оол Куулар үнелиг сөстерни чугаалап, бодалдар солчуушкунун кылганы дыка солун.
Черлиг-оол Куулар Тываның улустуң чогаалчызы:
– Бир аай моон тудуш чаяан-сеткилдиг болуулуңар!.. Казаньга болган ханныг террорнуң кончуун көрбес силер бе? Көскүзү кончуг. Көк хүндүс-ле дерзии өлүрүкчү чаш ажы-төлдүң амызынга чедип, оларны чок кылыр дээш бар чыдырда, кым-даа эскербээн. Бүгү делегейде бисче кыжаныышкын тергиидеп турда, ону тоомчага албас, эскербес чорук дээрге коргунчуг-дур! Хөй ниитиниң психологиязы көңгүс чадагай, моон-на демниг эвес чоруувус көстүп турар. Ак-Довуракка ийи угбашкы бүгү өг-бүлени чок кылып, оларны өрттедип кааптарга, «Ханныг хайга килең» деп поэма бижип кагдым. 50-60 чылдарда ындыг дүвүрээзинни албан черлеринге хөй чон килең-биле көдүрүп, сойгалап илереди бээр турган болгай. Хөй-ниитиниң психологиязын оттуруп, бо айтырыгже кол кичээнгейни салырын эртемден башкы Наталья Товуунуң психологияны школа программазынга киирери чугула деп сагыш салыышкыны эң чугула. Тываның Чазаа болгаш Тыва Республиканың Өөредилге яамызы бо чүүлдү хандыр өөренип, ону амыдыралга боттандырары чугула-дыр. Тыва чон шаг төөгүден тура чүү болу бээрин баш бурунгаар ожаап билир, сезиктиг, серемчилелдиг сагыш-сеткили байлак, психология эртеми-биле тудуш чон болгай. Психологиявыс кошкаандан дылывыс чидирер, төрел харылзаа кудулаар, чаагай мерген чаңчылдарывысты уттуп каар деп бардывыс.
“Сугда даштар” деп шүлүүм номунга, «Шораан», «Үер-халап сөөлүнде» деп чогаалдарымга чүүден, кымдан сагыш-сеткилимни чаартып, аарыг човулаңдан адырлып ап чоруурумну ханы овур-хевирлерге угаадып-ла келдим. С.К. Тока хөй частырыг кылза-даа, төп улуг өске күрүнениң салдары-биле частырыг кылганын репрессиядан когарааннар хандыр бодаары чугула, келир үе-биле чурттаар бис. Ооң чонга эки кылган чүүлдери частырыындан хөй. Өглерге көшкүн амыдыралдан бүгү Тываны чарып алгаш, кайгамчык сайзыралче удуртуп баштааны – ооң психолог чогаалчы салым-чаяанында болгай.
Лидия Иргит, журналист:
– Эргим, номчукчу! Психология номунуң даштында даштар анаа-ла-бир каасталга чурук эвес, шаг төөгүден бээр тыва кижиниң психологиязы-биле тудуш харылзаалыының дүүшкүнүн сөс чокка докторувус Наталья Оюновна Товуу хуваанак дажының чажыдын мында ажыдыпкан-дыр. Даш кижи ышкаш бодунуу-биле медерелдиг, салым-чолдуг, сагыш-сеткилдиг, тускай үннүг болганда, ырлап, хөглеп, дүвүреп-даа билир. Тыва чоннуң амыдыралында даштар онзагай черни ээлеп турар. Тыва чогаалчыларның чогаалында даштар (даглар) дугайында ыры, шүлүктер эвээш эвес бижиттинген. Чижээ: Салим Сүрүң-оолдуң «Көк-көк даглар»… База бир чижек: Хуваанак дажы. Ону тыва өгбелеривис шаг төөгүден бээр амыдыралга ажыглап, ыдыктыы-биле эдилеп чораан, ол чүүл бистен адырлып, чиде бербээн. Тыва чоннуң бурунгу философчу көрүжүнде ыдыктыг даштар: Шай согаажының дажы, шаныыш, оттук-дажы, дээрбе дажы, эртине даштар, көжээ даштар, чараш-даштар, хаяларда дүрзүлер, хуваанак, үттүг даштар, белге дажы, чаттыг даштар (чаъс-чайык чагдырар), саң салыр даш, сайдаяк-дажы дээш оон-даа өске. Ооң ужур-утказын билир улус даштарның чажыт билиин салгалдан салгалче дамчыдып берип, ону ыдыктыы-биле хүндүлеп көөр чораан.
Даш – шимчевес символ, кезээ мөңгениң дыжы. Даштарда мөңге тураскаалдар, бижимелдер, кижи көжээлерни сиилбип, тудуглар (хүрээге ажыглаар) тудуп, делегейниң чоннарында ажыглаттынып турар. Ындыг-даа болза, тыва кижиниң психологиязы-биле даштың медерелин холбапкан эртемден Тывада көстүп келгенинге чоргаарланыр ужурлуг бис. Тыва чоннуң психологиязы даштарда безин сиилбиттинген, ол кайгамчык-тыр. Ону эртемден, башкы Наталья Товуу ном даштында сөс чокка чаңгыландыр ырлапкан. Тыва кижиниң психологиязын сөс чокка мынчаар илередипкени – делегей чоннарының психологиязында бо чаа ажыдыышкын-дыр.
А дириг кижиниң чүрээ даш ышкаш соок, өлүг апаар чүве болза, долгандыр өлүм-чидим, өрт-халап айыылы чүү-даа болуп турза, анаа-ла ыыт чок олурар чүве болза, сагыш-сеткил хоозуралынга келгенивис ол. Ынчангаш бо номну улуг-биче кижилер, ада-иелер хандыр номчуп, өөренип, баарынга чылды тудуп чорууру күзенчиг.
Номда чурукту көрүңер: номда 1-ги даш (Мөңгүн-Тайгадан) – чуурга. Чаш амытан чуургадан боттаныр. 2-ги даш: Мында чада аайы-биле дашты эрге-дужаал аайы-биле эдилээри азы эртем-билигниң чадазы, өрү чүткүл. 3-кү номда даш – даш кижи ышкаш аймак-төрел болуп, чоннар аразынга харылзааны тудуштурар. Тыва чоннуң мерген угаадыы бар: «Эки кылган ажыл, элеп читпес алдар». Бо номда назын чок, келир үениң чаа салгалдары-даа номчуур. Тыва дылда «Психология 3-4,5,6 кл.» деп өөредилге номун Россияның өөредилге академиязының академиги, психология эртемнериниң доктору И.В. Дубровина редакторлаан. Тыва дылда экспериментиниң удуртукчузу, психология эртемнериниң доктору Н.О. Товуу редакторлаан, тыва дылче ТывКУ-нуң башкызы, чогаалчы Мария Күжүгет очулдурган.
Психология эртеминиң доктору Наталья Оюновна Товуу бодунуң акшазы-биле (барык бир миллион) үндүрүп парлаткаш, ТАР-ның 100 чыл оюн уткуштур муң катап өргүлдү бир дугаар республиканың бүгү чонунга бараан болуп, өргүп турары – чаагай алдар, ачы-буян!
Четтирдивис, Наталья Оюновна. Ажы-төлге, ада-иелерге, өске-даа номчукчуларга ачы-буяныңар доктаазынам. ТАР-ның 100 чылын уткуштур чүс ачы-буянныг чорук дээн кыйгының бирги базымы бо-дур!
Лидия ИРГИТ, журналист.
#Психология #Өөредилгеному #Чааном #Натальятовуу #Шынсолун #Тыва #Тывамедээ #Тывадыл #Тывамедиагрупп #Tuvanews