Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның бадылааны 2033 чылга чедир тыва дылды хөгжүдериниң болгаш күрүнеден деткиириниң үр хуусаалыг эчис сорулгазын боттандырары-биле республиканың эртемденнери тыва дылды чурагайжыдар дээш эгелеп алганы ажылдарын 2024 чылда уламчылаан.
«Тыва дылывысты долузу-биле ажыглап, ол ышкаш ажы-төлге ону ол-ла хевээр дамчыдып бээр дээш, бүгү-ле чүүлдерни кады кылып турар бис” – деп, үр хуусаалыг планның кол сорулгазын Владислав Ховалыг тайылбырлаан. Ону боттандырары-биле тыва дылга база ийи дылдыг болурунга күрүне деткимчезиниң хевирлерин хоойлужудулга деңнелинге ажылдап кылгаш, сайзыраңгайжыдарын, тыва дылды кижизидилге болгаш өөредилгеге ажыглаарын саналдаан. Оон аңгыда тыва дылдың литературлуг нормаларын өөредириниң инновастыг аргаларын болгаш бичии уругларга болгаш аныяктарга электроннуг өөредилге интернет курлавырларын тургузары планнаттынган.
Тываның Чазааның чанында Тываның гуманитарлыг болгаш тускай социал-экономиктиг шинчилелдер институдунуң ажыл-чорудулгазының кол угланыышкыннарының бирээзи - тыва дылдың стратегиязы-биле ажыл апарган. Эртемденнер 2024 чылда боттарының ажылын түңнеп тура, «Тыва дылдың чурагайжыдылгазы» төлевилелди ам-даа уламчылаарын чугаалаан. Институттуң ажылдакчылары очулгалар кылырынга херек чергелешкек домактарны чыып, тыва дылдың шын бижилгезин хынаар системаны ажылдадырынга сөстер курлавырын хевирлеп тургускан.
Тыва дылды чурагайжыдар ажылдар-биле “Яндекс. Клавиатура” сервисте тыва дылды киирген, кылымал угаанның баазазында tyvan.ru онлайн-очулдурукчуну ажыглап эгелээнин сагындыраал. Эрткен чылдың июньда тыва дыл “Google Переводчикте” көстүп келген, ам ону Яндекс.Переводчик. сервисче киирер ужурлуг. Нейрочеткиниң өөренип көөрүнге херек 5 сая хире сөстер каттыжыышкыннарын, тыва, орус дылдарда чергелешкек очулгалыг 280 муң ажыг домактарны дамчыткан.
Эртемденнер эрткен чылда эки үре-түңнелдиг болган ажылдары-биле база үлешкен. Тываның төөгүзүнде бир-ле дугаар, тыва дылда үлегерлеттинген сөстер баазазын бүрүткедир дээш чагыгны белеткээш, Роспатентиже киирген.
Чылдың чедиишкиннериниң аразында - тыва эртемденнерниң парлаткан материалдарының көвүдээни, оларның делегей, бүгү-российжи, регионнар аразының болгаш регионалдыг эртем хемчеглеринге киришкени база аңгы-аңгы чурттарының болгаш Россияның эртем организациялары-биле үре-түңнелдиг кады ажылдааны хамааржыр. Эртемденнер республикага элээн каш чугула конференцияларны, “төгерик столдарны”, ужуражылгаларны, таныштырылгаларны болгаш школачыларга база аныяктарга өске-даа хемчеглерни организастап эрттирген.
2024 чылдың дургузунда институт Россияның эртем фондузунуң грантызы база Тыва Республиканың Баштыңының ийи грантызы-биле ажылдарны чоруткан. Республиканың бүгү девискээринге чеди улуг социологтуг шинчилелдерни чоруткан, эрге-чагырга органнарының чагыы-биле 10 эксперт түңнелдерин белеткээн, оларже 18 справкаларны, түңнелдерни база эксперт ажылдарын чоруткан. Эрткен чылын монографиялар, сөстүктер база өөредилге пособиелери-биле катай тос эртем үндүрүлгелерин парлаткан. Тыва болгаш калмык эртемденнер каттыжып алгаш, моол база төвүт дылдарда буддийжи бижимелдер болгаш ксилографтар каталогун үндүргени - сөөлгү кол болуушкуннарның бирээзи.
Тываның гуманитарлыг болгаш тускай социал-экономиктиг шинчилелдер институдунуң археология албаны Чеди-Хөл кожуунга казыышкыннар үезинде тывылган базырыкты шинчилеп турар. 2024 чылда ниитизи-биле чоруткан үш археологтуг экспедиция үезинде хая-даштарда 500 хире бижиктерни тыпкан. Эртемденнер республиканың Чеди-Хөл, Бии-Хем, Таңды, Кызыл, Мөңгүн-Тайга база Өвүр кожууннарга археологтуг шинчилелдериниң түңнелдерин каттыштырган.
Эртемденнер чөвүлелиниң төнчү хуралында институттуң ажылдакчыларын шаңнаан. Тыва Республиканың Баштыңының Өөрүп четтириишкинин Анна Ховалыгга хөй чылдарда ак сеткилдиг күш-ажылы дээш, институттуң хүндүлел бижиктерин фронтуга идепкейлиг дузалашкан эки турачыларга тывыскан. Гуманитарлыг болгаш ниитилел эртемнерниң адырында эртем шинчилелдеринге чедиишкиннери дээш «Тываның тергиин аныяк эртемдени – 2023» республика мөөрейиниң «гуманитарлыг болгаш ниитилел эртемнери» номинацияга эртем кандидаттарының аразынга тиилээн Чойган Ондарга хүндүлел бижикти база үнелиг белекти тывыскан.
Чуруктарны интернет четкизинде алган.