Тыва дылдың туураан шевери

С. Сарыг-оолдуң 115 харлаанынга
Тываның уран чүүлүн, культуразын, ооң иштинде чечен чогаалды, улус өөредилгезин, ниитизи-биле чырыдыышкынны бодап келгеш, өндүр улуг үндезилекчи чогаалчывыс Степан Агбаанович Сарыг-оолду сактыры шуут албан апаар. Ооң бодунуң арттырып каан сактыышкыннарлыг чогаалдарынга үндезилеп алгаш, кайгамчык чогаалчывыстың эге базымнарын сактып кээлиңер. Ол 1908 чылдың ноябрь 17-де Өвүр кожууннуң Дус-Дагның Айлыгбай деп черге төрүттүнген (төрүттүнген чери Кадыгбай деп турар улус база бар).

Улуг-Түлүш Агбаан оглу Сарыг-оолдуң намдары, аныяк чылдарынга чедир, улуг хажыдыышкын чокка «Аңгыр-оолдуң тоожузунче» кирген деп болур. Авазындан анай чажында чарылгаш, өскүзүнден өлбейн, Ары, Өвүр аразынга аалдар кезип, төрелдериниң чанынга түреп өскени, салым-чолунуң аайлажылгазы-биле моол бижикти өөренип алганы, алыс черле угаангыр-сагынгыры, уран сөске салымныы, амыдыралче быжыг тура-соруктуу, бодунуң салым-чолун боду башкарып, чаа чүүлче чүткүлдүү-биле Кызыл хоорайга нам сургуулунче киргеш, оон Москваже орукту ажыдып алганы, өскүс оолдуң, хуулгаазын тоолда Өскүс-оол ышкаш, эртем-билиглиг, аныяк тажы болу бергени ол чогаалда бижиттинген болгай.

Сарыг-оол Чөөн чүктүң ажылчы чоннарының коммунистиг университеди азы КУТВ-ка 1930–1934 чылдарда өөренгеш, ону дооскаш кээрге, дораан-на «Реванэ шыны» солуннуң редакторунга салып каан. Оон ТАР-ның Профэвилелиниң ТК-зының даргазы апаргаш, барык бүгү Тываны, талыгыр алдын уургайлары, Тожу, Мөңгүн-Тайга чедир, аъттыг-чарылыг эргий кезээн. Ол чоруп тура, чоннуң амыдыралы-биле улам хандыр таныжып, хөй чогаалдарының темаларын, сюжеттерин, маадырларын тыпкан. Ооң соонда тыва үжүк-бижикти нептередир, тыва улустуң аас чогаалын чыыр, тыва дылдың сөстүктерин тургусчур, баштайгы тыва дылга өөредилге номнарын үндүрер улуг ажылга киришкен дээш-ле чоруп бээр кайгамчык солун, төөгүлүг намдар ону манап турган…

С. Сарыг-оолдуң чогаалче оруу канчаар ажыттынганыл? Бичиизинден-не тыва улустуң аас чогаалының дүп чок далайынга эштип-шымнып, ооң арыг аржаанынга каксып келген оолчугаш, бир эвес Тывага хувискаал өөскүвээн болза, чаңгыс чер чурттуу Түлүш Баазаңай ышкаш, алызы барып улуг тоолчу, кожамык-ырлар чогаадыкчызы болур турганы шуут илдең. Тыва бижик чогааттынганда, ол Москвага өөренип турган болгаш, чүгле оон ээп келгеш, чогаал чогаадыр ажылче киргенин билип ап болур бис. Ынчаарга чогаалга бодунуң баштайгы бир шенелдезиниң дугайында ооң сактыышкыны бар. 1930 чылдың чайынында Улуг-Хем кожууннуң аныяктарының шылгалдазын эрттиржип чорааш, моол, орус үжүктерни холуп тургаш, тывалап баштайгы шүлүүн бижээн бооп турар.

ЭНДҮҢМЕЙГЕ

I
Шапкын суглуг Эйлиг-Хемниң
Шавыгазы болурумгай.
Чаш-Хөө кызы Эндүңмейниң
Чаңгыс ынаа болурумгай.

Агым суглуг Эйлиг-Хемниң
Аңгыр кужу болурумгай.
Аңчы кызы Эндүңмейниң
Артык ынаа болурумгай.

II
Хаактыг-Адыр
белдирлешкеш,
Халап үер болза болзун!
Карам-биле аравыстан
Каткы, чугаа үнзе-ле үнзүн.

Серлиг-септер
белдирлешкеш,
Чайык үер батса батсын!
Сээң-не-биле аравыстан
Сезик чугаа үнзе үнзүн!

III
Эйлиг-Хемниң хаязында
Эзир чүглүг согун калды.
Эрге кара Эндүңмейде
Эът-ле чүрээм чамдыы
калды.

Куйлуг-Хемниң хаязында
Кускун чүглүг согун калды.
Куспак чаштыг
Эндүңмейде
Кудум-чамым бүрүн калды…

Оон-даа ыңай одуругларлыг, уланчылыг чүве деп, автор айыткан. Моон алгаш көөрге, улусчу аян-хөөн-биле бижээн баштайгы тыва лириктиг шүлүк «Эндүңмейге» деп болур-дур бис. Херек кырында бо шүлүктү авторнуң номнарынга парлатпааны, чүгле сактыышкынынга арттырганы харааданчыг.

1934 чылда «Шын», «Аревэ шыны», «Хостуг арат» солуннар редакцияларының чанынга чогаал бөлгүмү тургустунган, ооң кол өөренир темазы: «Чогаал деп чүл?» Башкызы А. Пальмбахтан 1935 чылдың март 4-те ол бөлгүмге онаалга алгаш, бижээн шүлүү «Эрге-шөлээ» эң баштай парлаттынган. Ам ол шүлүк-биле С. Сарыг-оолдуң үш томнуг чогаалдар чыындызының поэзия кезээ болур 2-ги тому эгелеп турар. 1935 чылда 9 дугаар «Шын» солунга «Мээң төрээн чуртум» деп чечен чугаазы үнген база 1935 чылдың январь 30-де «Төрээн чуртка ынакшыл» деп чечен чугаазы үнген. 1937 чылда А.С. Пушкинден очулгалар кылырынга идепкейлиг киришкен.

1940 чылдың июль 19-та АРН ТК-ның, ТАР Сайыттар Чөвүлелиниң, АРЭ ТК-ның каттышкан хуралынга чогаалчылар бөлүүн тургузар дугайында доктаалды хүлээп алган. Ол хурал ук бөлүктү шуут-ла тургускан болгаш ооң киржикчилерин безин бадылап берген: Пюрбю, Сарыг-оол, Хөвеңмей, Эренчин, Саган-оол, Самба-Люндуп, Сундуй, Борбак-оол, Доржу, Кара-кыс, Диизеңмаа, Мунзук, Сарыг-оол (бөлүктүң даргазы). Ынчап кээрге 1942 чылда тыва чогаалчыларның эвилели тургустунар бетинде, ооң баштайгы хевири база турган боорда, ооң ажылын С. Сарыг-оол удуртуп турган-дыр.

Сарыг-оолдуң сактыышкынындан: «Тываның дыл, литература болгаш төөгүнүң эртем-шинчилел институдунга шуут ажылдап кирип алган мен: литература болгаш фольклор секторунуң эргелекчизи, эртем ажылдакчызы апардым. Аңаа чүгле чечен чогаал, улустуң бурунгу, амгы аас чогаалы дээш ону сүрүп олурбас болгай. Институттуң ниити арны, уг-шии-биле, хөөрем чок: төөгүчү, фольклорист, лингвист, этнограф болу бээр. Өөредилге номнарын чогаадыр, словарь чыып түүлеп, эмгелеп кылыр, тыва орфографияны чогаадыр, оларын парлап үндүрер. Автор, редактор, корректор, консультант апаар. А чогаал бижиири, очулга кылыры – албан шагындан дашкаар болгай.

1942 чылда: мээң блокнодумга демдеглээним езугаар Тывада чогаал бижип турарларның саны 70 ажыг кижи турган. Оларның аттарын адап, санын чугаалап, эки идепкейлиг бижиирин кыйгырып, санал берип-даа турдум…».

С.А. Сарыг-оол шүлүкчү, прозачы, драматург, очулдурукчу чораан. ССРЭ-ниң Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү. Тыва АССР-ниң улустуң чогаалчызы, Тыва АССР-ниң литературазының болгаш уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы. Ооң адын Тыва Республиканың Чазак Даргазының чогаал шаңналы эдилеп чораан. «ХХ чүс чылда Тываның алдарлыг кижилери» деп Күрүне номунче ооң ады кирген. «Аңгыр-оолдуң тоожузу» деп романы болгаш өске-даа чогаалдары ССРЭ-ниң улустарының болгаш делегей улустарының чээрби хире дылынче очулдуртунган. Орус болгаш даштыкы дылдарга чээрби ажыг ному үнген. Орус дылдан он ажыг номну, ооң иштинде А. Пушкинниң, Н. Некрасовтуң, Т. Шевченконуң В. Маяковскийниң шүлүктерин, М. Горькийниң «Ава» деп романын, Ч. Айтматовтуң «Джамиля» деп тоожузун, өске-даа чогаалдарны тыва дылче очулдурган. Ниитизи-биле алдан ажыг номнарны үндүрген. Күш-ажылдың Кызыл тук, Улустарның найыралы, “Хүндүлелдиң Демдээ” орденнер-биле шаңнаткан. Тыва АССР-ниң болгаш ССРЭ-ниң Дээди Совединиң депутады чораан. Тураан чогаалчывыс 1983 чылдың май 27-де бо орандан чоруп, өске оранче аъттаныпкан.

Бо бүгүден алгаш көөрге, С. Сарыг-оол бистиң чечен чогаалывыстың, журналистикавыстың, профэвилел шимчээшкининиң, дыл, чогаал эртеминиң, ном үндүрүлгезиниң баштайгыларының, үндезилекчилериниң бирээзи, ТАР үезинде тыва уран чүүл, культураны, өөредилге-чырыдыышкынны тургусканнарның бирээзи-дир. Черле ынчаш, ТАР-га культура революциязы болуп турган үеде, 1930–40 чылдарда, тыва чогаалчылар ооң мурнуку одуруунга чоруп, чаа республиканың культурлуг, чырыдыышкынныг, эртемниг… дээш хөй янзы угланыышкынныг сайзыралынга кончуг улуг үлүг-хуузун кииргеннер.

С.А. Сарыг-оолдуң тыва чогаалга киирген салыышкынының дугайында хөй-ле шинчилелдер кылдынган, эртем ажылдары, статьялар, сактыышкыннар бижиттинген, ооң чогаал ажылынга диссертациялар камгалаттынган. Ынчалза-даа ам-даа четпес деп бодаар мен. Мынчага чедир ооң чогаадыкчы ажыл-чорудулгазының дугайында монография-даа чок, оода-ла ооң намдарын, чогаал ажылын көргүскен улуг хемчээлдиг ажыл-даа чок С. Сарыг-оол аттыг республика чергелиг чогаал шаңналы база чиде берди. Чогаалчыга тураскаадып, Кызылда мүн-не бир чаа, узун-даа эвес кудумчуну адап каан. Степан Агбаановичиниң литературлуг тыва дылды тургузуп, сайзырадырынга киирген канчаар-даа аажок улуг салыышкынын үнелеп, Сарыг-оолдуң дылының словарын тургузары эргежок чугула деп бодаар мен. Ажыы-биле чугаалаар болза, Сарыг-оолдуң уран-чечен дылы дег дыл ам катаптанмас. Бижимел дылче шилчилге үезинде көстүп келген, аас чогаалдың, чоннуң чеченин бодунга сиңирип алгаш, ону чогаалдың чечен дылы кылдыр хуулдурупкан шевер өгбевистиң дылы, ылаңгыя «Аңгыр-оолдуң тоожузунуң» дылы, амгы тыва чогаалчыларга чедери болдунмас бедик үлегер болуп турар. Бодум хуумда ооң чогаалдарын номчуп олургаш, утказын билбезим азы даап билирим сөстерге таваржы бээримни миннир апаар. А кайы хире сүүзүннүг, арыг, дириг, езулуг хуулгаазын тыва дыл ооң чогаалдарында барын бодап кээрге, ындыг үндезилекчи чогаалчывысты биске берген Дээр-Деңгерге өөрүп четтирбес аргавыс чок!

А бодумну бодап көөрүмге, ооң бичии төрээн чери Дус-Дагга төрүттүнген бир төрел салгакчызы, ооң кывыскан улуг одаандан бир чаштанчы дег мен.

Николай КУУЛАР,
Тываның улустуң чогаалчызы.

“Шын” №83 2023 чылдың ноябрь 1