Тыва дылга тураскаадып, ол ышкаш Чоннуң чаңгыс деминиң хүнүн таварыштыр тыва эр кижиниң үш оюннарының найырын Тыва Республиканың Хартыга мөгези Начын-Мерген Ооржак биле Чаан мөге Айдың Монгуш олар эш-өөрүнүң, дөргүл-төрелиниң, кожуун чагыргаларының деткимчези-биле организастап, аът чарыжынга, баг адарынга, тыва хүрешке маргылдааларны чедимчелиг эрттиргеннер.
Хартыга мөге Начын-Мерген Ооржактың спортчу найыры аът чарыжындан эгелээн. Октябрь 27-де Сүт-Хөл кожуунга аныяк, улуг чоруктуг база чүгүрүк 50 хире аъттар аразынга чарышты эрттирген. Аныяк аъттар аразынга Күчүтен мөге Эрес Кара-Салдың, улуг аъттар аразынга Чеди-Хөлден Сүлден Сотпаның, чүгүрүк аъттар аразынга Барыын-Хемчиктен Шалбачы Күжүгеттиң аъттары мурнап келген. Ол аъттарның ээлеринге 1-ги чергениң акша шаңналдарын тывыскан.
Баг адарынга болгаш тыва хүрешке маргылдаалар “Сүбедей” спорт ордузунга эрткен. Спорт ордузунуң чанында баскетбол, футбол шөлдеринге баг адарынга маргылдаа болган. Тыва национал хептиг, ча-согуннарлыг сезен адыгжы каралар адып турда, көөрге, тыва тоолдарның түрлүг маадырлары каракка чуруттунар. Чаларының кириштерин дугаландыр тыртып, согуннарын хииледир адып маргылдашкан түңнелинде, эң шыырак сес адыгжы шылгарап үнген. 8 дугаар черде – Буян-Соо Сат (Чөөн-Хемчик), 7 дугаар – Шоркин Кызыл-оол (Улуг-Хем), 6 дугаар – Соян Ким (Улуг-Хем), 5 дугаар – Бай-Бек Чигден-оол (Чөөн-Хемчик), 4 дугаар – Даң-Хая Хертек (Мөңгүн-Тайга), 3 дугаар – Алдын Доктугу (Чаа-Хөл). Тиилекчи баг адыгжыларынга серге, хой, акша шаңналдарын тывыскан. 2 дугаар черни чаалап алган Арсен Монгуш (Чаа-Хөл) молдурга болгаш акша шаңналынга, 1 дугаар черни ээлээн Айдың Маадыр-оол (Өвүр) аът база акша шаңналынга төлептиг болганнар.
Ноябрь 2-де хүреш маргылдаазынга 64 шыырак мөге хүрешкен. Хүреш маргылдаазын ажыдып тура, Сүт-Хөлдүң чону Хартыга мөге Начын-Мерген Ооржакка “УАЗ–Патриот” автомашинаны белекке бергеннер.
Онагларын удаа-дараа ашкаш, тулган тиилекчи дээш сегиржип алыышкынга Чөөн-Хемчиктен Арзылаң мөге Мөңге-Эртине Куулар Мөңгүн-Тайгадан Хартыга мөге Эртине Хомушкуну, хончу хүрежинге көдүрүп октааш, шүглүп үнген. Шаңналдыг 3-кү, 4-кү черлерже Улуг-Хемден Начын мөге Бады-Маадыр Самдан база кожуун Чааны Түметей Ширижик (Сүт-Хөл) киргеннер. 5-тен 8-ке чедир шаңналдыг черлерни кожуун Чааны Кежик Шыырап (Чаа-Хөл) база аныяк мөгелер Аяс Монгуш (Сүт-Хөл), Ажыкай Иргит (Чеди-Хөл), Орлан Сарыглар (Сүт-Хөл) ээлээннер. Шүүлген мөге аът база акша, үжүүрлешкен мөге молдурга база акша, 3-тен 8 чедир шаңналдыг черлерни ээлээн мөгелер хой, серге, акша шаңналдарынга төлептиг болганнар. Тускай шаңналдарны база тывыскан. Чараш арга дээш “Кроссвит” клубтуң тренери Юлиан Довуу, мөге Аян Саая, аныяк мөге Максим Ооржак олар тус-тузунда 5 муң рубльди шаңналга алганнар.
Хартыга мөге Начын-Мерген Ооржак 1994 чылдың апрель айда мөгелер чурту Сүт-Хөл кожууннуң Ак-Даш сумузунга төрүттүнген. 2016 чылда Тываның күрүне университедин дооскаш, улаштыр Кызылда кызыгаар шериинде ажылдап чоруур, старшина эргелиг.
Ноябрь 3-те улуг-бичии, эр-херээжен аарыкчылар, деткикчилер “Сүбедей” спорт ордузунга шыгырт долу болган. Аныяк база шыырак мөгелерниң хүрежин көөр дээш, чыглып келгеннери ол. Маргылдааның ажыдыышкынынга ТР-ниң Чазааның Даргазының оралакчызының албан-хүлээлгезин күүседип турар Айдыс Сынаа Айдың Монгушка “Күрүне Чааны” атты тыпсырга, Дээди Хурал даргазы Каң-оол Даваа база Арзылаң мөге Радислав Наважап “Чаанның” оваадай бөргүн мөгеге кедиргеннер. Айдың Монгуштуң ачазы Сергей Базыр-оолович биле авазы Сара Туматовна Монгуштарга Торгалыг сумузунуң 95 чыл ою-биле холбаштыр “Чоннуң чоргааралы” атты тывыскан. Улуг-Хем кожуун чагыргазы Айдың Монгушка спорт зал ажыдарынга 2 сая рубльди дузаламчы кылдыр бергеннер. Торгалыг сумунуң чонунуң улуг белээ “УАЗ-Патриот” маркалыг машинаны белек кылдыр сөңнеп тургаш, Торгалыг школазының удуртукчузу Эрес Санчы мөгеге “Күчүтен” спортчу атты чедип алырын күзээн.
Спортчу байырлалдың баг адарынга маргылдаага 87 адыгжы аразындан тииекчи адыгжылар Доржу Дундуй-оол (Улуг-Хем), 2-ги шаңналдыг черде – Буян-Соо Сат (Чөөн-Хемчик), 3-кү черде – Айдың Доктугу (Чаа-Хөл), 4-кү черде – Арсен Монгуш (Чөөн-Хемчик), 5-ки черде– Айдың Маадыр-оол (Өвүр), 6-гы черде – Андрей Серин (Улуг-Хем), 7-ги черде – Олег Чалчып (Улуг-Хем), 8-ки черде – Белек Дундуй-оол (Кызыл кожуун). Шаңналдары: 1-ги чергениң – аът биле акша, 2-ги чергениң молдурга биле акша, 3-тен 8-ке чедир шаңналдар – серге, хой, акша, медальдар, дипломнар.
Аныяк 18 харлыг 86 мөгениң хүрежинге Улуг-Хемниң мөгези, хостуг хүрешке спорт мастеринге кандидат Чаян Дартай-оол удурланыкчызын чая идип октааш, шүглүп үнген. Чимит-Доржу Бады үжүүрлешкен. Шаңналдыг черже кирген мөгелер аът, молдурга болгаш акша шаңналдарын алган. Чараш арга дээш Начын Хуужуң (Тере-Хөл), чараш девиг дээш Чимит-Доржу Ондар, тиилелгеже чүткүл дээш Субудай Ондар оларны шаңнап, тус-тузунда 5 муң акшаларны тывыскан.
Шыырак 79 мөгениң хүрежиниң түңнелинде бирги черни бүзүрелдии-биле Чаан мөге Сайын-Белек Түлүш чаалап алган, үжүүрүнде Арзылаң мөге Мөңге-Эртине Куулар (Чөөн-Хемчик). 3-кү болгаш 4-кү черлерни ТШО-нуң киржикчизи Начын мөге Артур Шагжы (Чөөн-Хемчик), Хартыга мөге Начын-Мерген Ооржак (Сүт-Хөл) үлешкеннер. Тиилекчиниң шаңналы – медаль, диплом, 100 муң рубль, үжүүрлешкен мөгениң –медаль, диплом, 50 муң рубль. Чараш арга “дээрбе” дээш Россияның сумога 3 дакпыр чемпиону Айдыс Монгуш (Дус-Даг сумузу), чараш девиг дээш Белек Монгуш (Чаа-Суур сумузу) оларга тускай мактал шаңналдарны тывыскан.
Чаан мөге Айдың Монгуш 1994 чылдың июнь 14-те Торгалыг сумуга төрүттүнген. Алды харлыында садикке хүрежип эгелээн, баштайгы тренери Болат Шагжы. Россияның хостуг база самбо хүрештерге спорт мастери, сумо хүрешке Делегей чергелиг спорт мастери, сумога Россияның 5 дакпыр, Европаның 2 дакпыр тиилекчизи, тыва хүрешке 2015 чылда Наадымга Начын атты чедип алган, 2016 чылда бадыткаан. 2021 чылда шүүлгеш, “Арзылаң” болган, 2022 чылда бадыткаан. 2024 чылда шүүлгеш, “Чаан” атты чаалап алган. Хакас, Алтай, Бурят, Якут республикаларның байырлалдарынга база Кыргыстанның Бишкекке делегейниң көшкүн чоннар хүрежинге шүглүп чораан.
Чаан мөге Айдың Монгуш 100 муң рубльди ТШО киржикчилери маадырларга деткимче кылдыр берген.
Тыва хүреш чөвүлелиниң даргазы Аяс Олегович Монгуштуң чугаазы-биле алырга, сөөлгү үеде улуг-даа, бичии-даа мөгелер база ада-иелер Мөгениң найырын эрттирер байырлал чаңчыл болуп, хүрештиң сайзыралынга улуг деткимче апарган. Тыва хүрештиң музейин ажыдар, келир чылын мөге салыкчыларын өөредип эгелээр, оларның аразынга мөөрейлер эрттирер дээш өске-даа ажылдарны чорударын Тыва хүреш чөвүлели планнаан. Эр кижиниң үш оюнун база спорттуң өске-даа хевирлерин сайзырадыры-биле “Хүреш” академиязын ажыдар бодал база бар.
Тыва хүрешти моон соңгаар улам сайзырадыры тыва дылды камгалап арттырарынга база салдарлыг. Чүге дээрге тыва хүреш тыва дыл-биле сырый харылзаалыг, эң ылаңгыя мөгелерни хүрешче кыйгырары, ат-сураглыг-даа, аныяк-даа мөгелерни алгап мактаары чоокка чедир-ле тыва хүреш маргылдаазының сөс-домак, ыр-шоор талазы-ле онзагай каасталгазы турган. Ат-сураглыг артистер Виктор Көк-оол, Максим Мунзук, Николай Өлзей-оол дээш өскелер-даа мөге салыкчылары болуп, хүрешти онзагай оюн-шии кылдыр хуулдуруп чорааннар.
Тыва хүреш, тыва дыл, тыва чон сайзыраар-ла болзун. Курай-курай!
Алексей ЧАМБАЛ-ООЛ, спорттуң хоочуну.
“Шын” №85 2024 чылдың ноябрь 6